Ինձ չես սիրում, ուրիշին,
Ուրիշին ես սիրում դու —
Եվ անզոր է ու չնչին
Քո դեմ տանջանքն իմ հոգու։
Դու անցնում ես ամեն օր,
Անցնում՝ ինձ չես նկատում,—
Եվ դարձել եմ ես սովոր
Քամահրանքիդ անհատնում։
Քեզ խոնարհ՝ ամեն անգամ
Գլուխ եմ տալիս խոնարհ,
Բայց ես աղքատ եմ այնքան,
Այնքան թշվառ քեզ համար։
Ամենքինն ես, իմը չես,
Ամենքին ես սիրում դու.
Ա՛խ, ոսկով են գնում քեզ,
Անհաս ցնորք իմ հոգու…
Այս բանաստեղծության մեջ Տերյանը անթերի կերպով ներկայացնում է անպատասխան սիրոզգացմունքը։ Տերյանի սիրած էակը սիրում էր ուրիշին։ Դա կոտրում էր Տերյանի սիրտը։ Նաանկարող էր ինչ-որ բան փոխել։ Վահան Տերյանը կարող էր միայն համակերպվել և ապրելայդ էակին սիրելով, միևնույն ժամանակ գիտակցելով, որ այդ սերը երբեք փոխադարձ չի լինի։Տերյանը սիրում էր, բայց սիրված չէր։
Անպատասխան սերը չափազանց դաժան և ցավոտ զգացմունք է, որը կատարելապեսներկայացված է Վահան Տերյանի այս բանաստեղծության մեջ։
Համո Սահյանը ծնվել է 1914 թվականի ապրիլի 14-ին Սիսիանի շրջանի Լոր գյուղում։ Սահյանըսկզբնական կրթությունը ստացել է տեղի դպրոցում։ 1927 թվականին Սահյանը տեղափոխվելէ Բաքու, որտեղ ստացել է միջնակարգ կրթություն։ 1935 թվականին ընդունվելև 1939 թվականին ավարտել է Բաքվի մանկավարժական ինստիտուտի հայկականբաժանմունքը։ 1939-1941 թվականներին աշխատել է Բաքվի «Խորհրդային գրող» ամսագրումորպես գրական աշխատող։ Որպես Կասպիական նավատորմի նավաստի, մասնակցել էնաև Հայրենական մեծ պատերազմին։ Զորյանի օգնությամբ Սահյանը ստեղծել է իր առաջինգիրքը՝ «Որոտանի եզերքին» վերնագրով։
Պարույր Սևակը կամ Պարույր Ռաֆայելի Ղազարյանը ծնվել է 1924 թվականի հունվարի 24-ին Արարատի մարզի Չանախչի (այժմ՝ Զանգակատուն) գյուղում։ Պարույրը իր ծնողներիերկրորդ զավակն էր, սակայն առաջնեկի փոքր տարիքում մահի արդյունքում նա դառնում էընտանիքի միակ երեխան։ Գրել ու կարդալ նա սկսել է հինգ տարեկանից։ Նույն տարիքից էլՊարույրը սկսում է հաճախել դպրոց, սակայն սկզբում, քանի որ տարիքը թույլ չէր տալիսօրինական դպրոց գնալ, նրա հաճախումները ոչ օրինական բնույթ էին կրում։ Նրա գերազանցառաջադիմությունը տեսնելով` ուսուցիչը թույլատրում է օրինական կարգով գրանցվելդպրոցում և շարունակել ուսումը։ Պարույրը մանկական հասակից շատ էր կարդում, իսկտասնմեկ տարեկանում առաջին անգամ իր գրիչն է փորձում պոեզիայում։ 1940 թվականինդպրոցը գերազանց առաջադիմությամբ ավարտելով՝ ընդունվում է Երևանի պետականհամալսարանի բանասիրական ֆակուլտետի հայերենի բաժինը։ Եղել է ամենալավուսանողներից մեկը։ «Սովետական գրականություն» ամսագրում տպագրվում են նրա երեքբանաստեղծությունները։ 1955 թվականին Սևակը ավարտում է Մոսկվայի Մ. Գորկու անվանգրականության ինստիտուտը, որտեղ և դասախոսում է կյանքի հետագա չորս տարիներիընթացքում: 1970-ին Պարույրը ստանում է բանասիրական գիտությունների դոկտորգիտական կոչումը։ 1963-ից մինչև 1971 թթ. աշխատում է որպես ավագ գիտաշխատողՀայաստանի գիտությունների ազգային ակադեմիայի Մ. Աբեղյանի անվան գրականությանինստիտուտում, 1966-ից հանդիսանում է Հայաստանի գրողների միության վարչությանքարտուղարը։ Սևակը զոհվել է 1971 թվականի հունիսի 17-ին` ավտովթարից։ Թաղված էհայրենի գյուղում։
Ես մտածում էի, որ այս վիպակը գրված է անմեղ, բարի ձևով և պատմում է ինչ-որ ուրախպատմության մասին։ Սակայն իմ սպասումները և վիպակը ամբողջությամբհակապատկերներ էին։
Վիպակի գլխավոր հերոսուհին Աղունն է, ում տասնհինգ տարեկան հասակում ամուսնացնումեն Սիմոնի հետ։ Աղունը իր կյանքում տեսնում է շատ դժբախտություններ և շատ է տառապում։Նրան բոլորը՝ սկեսուրը, սկերայրը, տալերը, անընդհատ ծեծում էին, գոռում նրա վրա ևանպատվում։ Նրան ծեծում էին քարով, ձեռքով, քաշում էին մազերից, իսկ իր ամուսինըուղղակի կողքից հետևում էր այդ ամենին և ոչինչ չէր անում։ Հետո, երբ պարզվում է, որ Աղունըչբեր է նրան ուժեղ ծեծում են։ Իսկ երբ հղիանում է նրան դուրս են հանում տնից, և նա սկսում էապրել իր Մանիշակ հորաքրոջ հետ։
Չնայած այս ամենին Աղունը միևնույն է միշտ սիրել է Սիմոնին և լավ վերաբերվել նրա հետ։
Երբ Աղունը մեծացավ, նա բոլորովին փոխվեց, դարձավ ինքնավստահ և անվախ։ Նասկեսուրին տեղը դրեց և հիմա նա էր բոլորին, այսպես ասած, ղեկավարում։ Նա տանտղամարդն էր, իսկ Սիմոնը՝ փայտ կտրողը։
Այս վիպակը ցույց է տալիս, որ որքան էլ դժբախտ և տխուր լինի մեր կյանքը, ամենբարդություն մեզ նոր բան է սովորեցնում և մեզ ավելի ուժեղ է դարձնում։ Նաև այստեղ շատլավ ցուցադրված է կարման։ Սկզբում բոլորը հալածում էին Աղունին, բայց երբ նա մեծացավ, նա սկսեց բոլորին հալածել։
Դանթեական առասպել
Եղիշե Չարենցը «Դանթեական առասպել» պեոմը գրել է 1916 թվականին։ Այն նվիրել էպատերազմի ժամանակ կորցրած իր ընկերներին։ Այստեղ ներկայացված են Եղեռնիտարբեր դրվագներ։
Չարենցը և իր ընկերները որոշում են գնալ և մասնակցել պատերազմի։ Սկզբում նրանք շատուրախ էին, քանի որ չգիտեին, թե ուր էին գնում և նրանց ինչ է սպասվում այնտեղ։Բանաստեղծը շատ կոնկրետ է ներկայացրել կոտորածների տեսքը։ Կարդալիս սիրտդինքնըստինքյան սկսում է ցավել, դու հուզվում ես և չգիտես՝ ինչ անել։ Նրա նկարագրումներըշատ ճշգրիտ են և լավ երևակայություն ունենալու դեպքում ինքդ կարող ես դրանքտեսնել։Չարենցը ինքն է նույնիսկ գրել, որ կոտորածները տեսնելուց հետո նրանք քիչ-քիչսկսում են տխրել, կարծես գժվում են այդ տեսարաններից։
Պոեմը այդպես էլ շարադրել է։ Սկզբում ուրախ էին, անհոգ և անվախ, իսկ վերջում կարծեսլրիվ կերպարանափոխվել էին, դարձել լուռ և վախեցած։
Չարենցը մեծ ցավով է գրել այս պոեմը, որովհետև նա կորցրել է իր ընկերներին, ականատեսեղել այդ ամենին և հոգում կարծես մի քանի տարով մեծացել։
Թումանյանի հեքիաթներ
Բոլորս էլ փոքր տարիքում կարդացել ենք Թումանյանի տարբեր հեքիաթներ, բայց արդյո՞քհասկացել ենք դրանց իմաստը։ Յուրաքանչյուր տարիքում մենք տարբեր կերպ ենք ընկալումմեր կարդացածի իմաստը, և նույնն էլ այս դեպքում է։
Վերհիշենք օրինակ` «Անբան Հուռին»։ Թվում է` դա մի սովորական հեքիաթ է, որը բոլորս շատլավ գիտենք, բայց արդյո՞ք այդպես է։ Անկասկած յուրաքանչյուրը (ով կարդացել է այսհեքիաթը) կարող է պատմել բովանդակությունը, սակայն վստահ եմ, որ ոչ ոք չի կարող տալհեքիաթի բացատրությունը։
Գրականության դասին մենք վերընթերցեցինք և քննարկեցինք Թումանյանի մի քանիհեքիաթները` «Անբան Հուռին», «Ծիտը», «Կիկոսի մահը» և այլն։ Եվ հասկացանք, որ այդհեքիաթները լրիվ ուրիշ բան են ուսուցանում մեզ։
«Անբան Հուռի»-ից հասկանում ենք , որ մարդիկ, երբ տեսնում են փող կամ ոսկի, ամբողջովինմոռանում են իրականությունը և հավատում են ցանկացած ստի։ «Ծիտը» հեքիաթից, որաշխարհը այնքան անհեթեթ է, որ մարդիկ մի չնչին բանից կարողանում են մեծ բան ստեղծել։«Կիկոսի մահ»-ից, որ երբ մենք սկսում ենք մտածել գոյություն չունեցող բաների մասին, ապաինքներս մեզ գցում ենք անվերջ մտածմունքների մեջ։
Եվ ահա այսքանը ուշադիր կարդալուց, ուսումնասիրելուց և քննարկելուց հետո հարց էառաջանում. արդյո՞ք Թումանյանի հեքիաթները փոքրերի համար են, թե՞ մեծերի
Բառարան
Բառարանը որոշակի կարգով դասավորված բառերի ամբողջություն է` բացատրություններովկամ այլ լեզուների թարգմանությամբ։ Յուրաքանչյուր բառարան ունի իր բառացանկը, կառուցվածքը, նպատակադրումը։ Բառարանները լինում են տարբեր տեսակների, օրինակ` ստուգաբանական, բացատրական, հոմանիշների, հականիշների, անձնանունների, թարգմանական և այլն։
Դասի ժամանակ ես ուսումնասիրել եմ անձնանունների բառարանը։ Ինձ հետաքրքիր էրիմանալ շատ անունների ծագումը, բացատրությունը և այլ փաստեր։ Օրինակ` Գոռնշանակում է ահեղ, մաշտոց՝ եկեղեցական ծեսերի ժողովածու, և այլն։
Լուրջ և հայրենանվեր աշխատանք են կատարել Մխիթարյան հայրերը և ուրիշ բառագիրները, բայց ժամանակակից օնլայն բառարաններից ավելի հեշտ է օգտվել, քանի որ պետք չէիմանալ այբուբենը, բառը ուղղակի կարելի է գտնել «փնտրել» վանդակում։
Թմկաբերդի առումը
《Թմկաբերդի առումը》 էպիկական պոեմ է, որի գաղափարական բովանդակությունը բարդ էև բազմաշերտ։ Պոեմի հիմնական գաղափարը հասկանալու համար անհրաժեշտ է հասկանալայն գլխավոր միտքը, որը ցանկացել է արտահայտել հեղինակը։ Բայց, դրա հետ միասին, կաննաև այլ առընթեր մտքեր, որոնք ավելի են խորացնում և ամբողջական դարձնում գլխավորմիտքը։ 《Թմկաբերդի առումը》 պոեմում գլխավոր միտքը բարի գործի անմահությանգաղափարն է, որը խոսվելու է դարեդար և մեծ ոգևորությամբ, որին միշտ հակադրվելու է չարգործի»անմահությունը», որը նույնպես խոսվելու է միշտ, սակայն արդեն հակառակ իմաստովլիովին, և այս ամենն ավելի ամբողջական են դարձնում պոեմում արտահայտված մյուս ոչպակաս կարևոր գաղափարները՝ հայրենասիրության և դավաճանության հակադրություն, սիրո միաժամանակ ոգևորող և կործանիչ ուժ, մարդկային կյանքի անցողիկություն և այլն։Պոեմի դեպքերը սկսվում են նրանից, որ Նադիր շահը, զորք հավաքելով, հարձակվում էԹմկաբերդի վրա, որի աննկուն պաշտպանն էր խիզախ Թաթուլն իր զորքով, ով չգիտեր, թեինչ են վախն ու պարտությունը։ Եվ իհարկե ամեն նոր հարձակումը շահամոլ շահի պսակվումէին անհաջողությամբ, թվում էր՝ Թաթուլ անպարտ է և չունի որևէ թուլություն։ Ուժովչկարողանալով տիրանալ բերդին և հաղթել Թաթուլին, Նադիր շահը դիմեց խորամանկության։Այդ դեպքում ո՞վ կհաղթեր հերոսին։ Հերոսին անսահման ուժ և խիզախություն ներշնչող ևմիաժամանակ նրան խորտակող՝ ինչպես ասել է Ֆարսի անմահ բլբուլ Ֆիրդուսին՝.
Ի՞նչը կհաղթի կյանքում հերոսին
Թե չըլինին կինն ու գինին…
Եվ հենց դրանից էլ որոշեց օգտվել Շահը։ Պոեմի գլխավոր հերոսուհին Թմկա տիրուհին է, ովչունի անուն, կարծես դրանով հեղինակը ցանկացել է միաժամանակ ստեղծել կանացիհավաքական, ընդհանուր կերպար։ Եվ ահա, Նադիր շահը, ճանաչելով կնոջը, նրափառասիրական նկրտումները, իր «թովիչ երգչին » ուղարկում է Թմկաբերդ։ Վերջինսհաջողությամբ կատարում է տիրոջ պատվերը՝ գրգռելով կնոջ փառասիրությունը։ Կինը, լիովին տրվելով շահի խոսքերին, վերջիվերջո դառնում է դրանց գերին և կատարում շահիպահանջը։ Հաղթանակից վերադարձած զորքին արբեցնում է գինով և բացում բերդիդարպասները։ Բայց երկար ժամանակ պետք չէր, որպեսզի երևար դավաճանական քայլիողբերգական հետևանքը․ սերն ավելի զորեղ և հավերժական զգացմունք է, քանվախճանական փառասիրությունը։ Եվ ահա, շահը վերջապես հասել է իր նպատակին, վաղեմի թշնամին պարտված է, նրա թովիչ կինն այժմ իրենն է, բերդը՝ գրավված, ուրեմն այլևսի՞նչ է անհրաժեշտ նրան, սակայն վերջնական պահին նրա մեջ կարծես արթնանում և խոսումէ մարդը։Ուրեմն աշխարհում չկա հաստատ ոչ մի բան․ անցողիկ է ամեն ինչ․
-Պատասխան տուր ինձ, մատնիչ սևաչյա,
Մի՞թե Թաթուլը քաջ չէր ու սիրուն․․․
Շահի ծաղրալից հարցին հետևում է տիրուհու հեգնանքով լի պատասխանը.՝
-Քաջ էր ու սիրուն քեզնից առավել ․
Մի բարձր ու ազնիվ տղամարդ էր նա․
Կնոջ մատնությամբ ամրոց չէր առել,
Չէր եղել կյանքում երբեք խաբեբա․․․
Շահի համար արդեն ամեն ինչ պարզ էր, դավաճանողը կդավաճանի նորից, եթե հագեցնեսնրա աճող փառասիրությունը։ Նրա աչքերում Թմկա տիրուհին չուներ այլևս արժեք և ստացավիր արժանի պատիժը՝ մահ։
Հերոսների հոգեվիճակների կտրուկ շրջադարձները հանճարեղորեն պատճառաբանված են։
Կյանքը վաղանցուկ է, ուրեմն ինչու վատ գործ կատարել և սերունդների անեծքինարժանանալ, պետք է հիշվել լավ գործով, լավն է մարդկայինը ու մարդուն դեպի անմահությունտանողը։
Ակսել Բակունց
Ալեքսանդր Ստեփանի Թևոսյանը խորհրդային արձակագիր,գրականագետ, կինոսցենարիստ, թարգմանիչ, գյուղատնտես էր: Ծնվել է հունիսի 25 1889թ. Գորիսում: ԽՍՀՄգրողների միության անդամ, ԽՄԿԿ անդամ 1930 թվականից։ Գրողի հոր տոհմականմականունը Բեգունց էր, որից էլ առաջացել է Բակունց գրական անունը։
Գորիսի ծխական դպրոցն ավարտելուց հետո Բակունցը 1910 թվականին ընդունվումէ Էջմիածնի Գևորգյան ճեմարան, որի դասարանային բաժինն ավարտում է 1917 թվականին։Հետագայում մանկավարժական աշխատանք է կատարում Զանգեզուրի Լոր գյուղում։ Որպեսշարքային զինվոր մասնակցել է Աշկալայի, Իլլիջայի, Արդահանի կռիվներինև Սարդարապատի ճակատամարտին։ Սովորել է Թիֆլիսի պոլիտեխնիկականինստիտուտում, ապա մեկնել Խարկով և 1923 թվականին ավարտել Խարկովիգյուղատնտեսական ինստիտուտը, վերադարձել և թվականներին աշխատել Գորիսում որպեսԶանգեզուրի գավառական գյուղատնտես:
Ակսել Բակունցի նշանավոր և սիրված ստեղծագործություններից մեկը «Միրհավ»-ն է։Պատվածքում պատմում է Դիլան դայու երիտասարդ տարիների մասին, երբ նասիրահարված էր Սոնային, բայց վերջում ամուսնացրին Սոնային ուրիշի հետ։ Միրհավը հենցՍոնան էր, որ արագ թռավ ու կորչեց Դիլան դայու կյանքից։
«Սպիտակ ձին» ստեղծագործության մեջ Բակունցը ներկայացնում է գյուղացուողբերգությունը անարդարության պայմաններում։ Գյուղացին Սիմոնն էր, ով երկու տարի է ինչգնել էր մի սպիտակ ձի, Ցոլակ անունով։ Ձիուն ուզում էին տանել պատերազմ, բայց Սիմոնըկարծում էր որ ձին կարճահասակ է և որ չեն տանի։ Առանց ձիու Սիմոնը աշխատել չէր կարող։
Գրել է «Զանգեզուր» և «Արևի զավակը» կինոնկարների սցենարը։ Գնդակահարվելէ 1937 թվականի հուլիսի 8-ին Ստալինի ցուցումով։
Ինձ չես սիրում, ուրիշին,
Ուրիշին ես սիրում դու —
Եվ անզոր է ու չնչին
Քո դեմ տանջանքն իմ հոգու։
Դու անցնում ես ամեն օր,
Անցնում՝ ինձ չես նկատում,—
Եվ դարձել եմ ես սովոր
Քամահրանքիդ անհատնում։
Քեզ խոնարհ՝ ամեն անգամ
Գլուխ եմ տալիս խոնարհ,
Բայց ես աղքատ եմ այնքան,
Այնքան թշվառ քեզ համար։
Ամենքինն ես, իմը չես,
Ամենքին ես սիրում դու.
Ա՛խ, ոսկով են գնում քեզ,
Անհաս ցնորք իմ հոգու…
Այս բանաստեղծության մեջ Տերյանը անթերի կերպով ներկայացնում է անպատասխան սիրոզգացմունքը։ Տերյանի սիրած էակը սիրում էր ուրիշին։ Դա կոտրում էր Տերյանի սիրտը։ Նաանկարող էր ինչ-որ բան փոխել։ Վահան Տերյանը կարող էր միայն համակերպվել և ապրելայդ էակին սիրելով, միևնույն ժամանակ գիտակցելով, որ այդ սերը երբեք փոխադարձ չի լինի։Տերյանը սիրում էր, բայց սիրված չէր։
Անպատասխան սերը չափազանց դաժան և ցավոտ զգացմունք է, որը կատարելապեսներկայացված է Վահան Տերյանի այս բանաստեղծության մեջ։
Համո Սահյանը ծնվել է 1914 թվականի ապրիլի 14-ին Սիսիանի շրջանի Լոր գյուղում։ Սահյանըսկզբնական կրթությունը ստացել է տեղի դպրոցում։ 1927 թվականին Սահյանը տեղափոխվելէ Բաքու, որտեղ ստացել է միջնակարգ կրթություն։ 1935 թվականին ընդունվելև 1939 թվականին ավարտել է Բաքվի մանկավարժական ինստիտուտի հայկականբաժանմունքը։ 1939-1941 թվականներին աշխատել է Բաքվի «Խորհրդային գրող» ամսագրումորպես գրական աշխատող։ Որպես Կասպիական նավատորմի նավաստի, մասնակցել էնաև Հայրենական մեծ պատերազմին։ Զորյանի օգնությամբ Սահյանը ստեղծել է իր առաջինգիրքը՝ «Որոտանի եզերքին» վերնագրով։
Պարույր Սևակը կամ Պարույր Ռաֆայելի Ղազարյանը ծնվել է 1924 թվականի հունվարի 24-ին Արարատի մարզի Չանախչի (այժմ՝ Զանգակատուն) գյուղում։ Պարույրը իր ծնողներիերկրորդ զավակն էր, սակայն առաջնեկի փոքր տարիքում մահի արդյունքում նա դառնում էընտանիքի միակ երեխան։ Գրել ու կարդալ նա սկսել է հինգ տարեկանից։ Նույն տարիքից էլՊարույրը սկսում է հաճախել դպրոց, սակայն սկզբում, քանի որ տարիքը թույլ չէր տալիսօրինական դպրոց գնալ, նրա հաճախումները ոչ օրինական բնույթ էին կրում։ Նրա գերազանցառաջադիմությունը տեսնելով` ուսուցիչը թույլատրում է օրինական կարգով գրանցվելդպրոցում և շարունակել ուսումը։ Պարույրը մանկական հասակից շատ էր կարդում, իսկտասնմեկ տարեկանում առաջին անգամ իր գրիչն է փորձում պոեզիայում։ 1940 թվականինդպրոցը գերազանց առաջադիմությամբ ավարտելով՝ ընդունվում է Երևանի պետականհամալսարանի բանասիրական ֆակուլտետի հայերենի բաժինը։ Եղել է ամենալավուսանողներից մեկը։ «Սովետական գրականություն» ամսագրում տպագրվում են նրա երեքբանաստեղծությունները։ 1955 թվականին Սևակը ավարտում է Մոսկվայի Մ. Գորկու անվանգրականության ինստիտուտը, որտեղ և դասախոսում է կյանքի հետագա չորս տարիներիընթացքում: 1970-ին Պարույրը ստանում է բանասիրական գիտությունների դոկտորգիտական կոչումը։ 1963-ից մինչև 1971 թթ. աշխատում է որպես ավագ գիտաշխատողՀայաստանի գիտությունների ազգային ակադեմիայի Մ. Աբեղյանի անվան գրականությանինստիտուտում, 1966-ից հանդիսանում է Հայաստանի գրողների միության վարչությանքարտուղարը։ Սևակը զոհվել է 1971 թվականի հունիսի 17-ին` ավտովթարից։ Թաղված էհայրենի գյուղում։
Ես մտածում էի, որ այս վիպակը գրված է անմեղ, բարի ձևով և պատմում է ինչ-որ ուրախպատմության մասին։ Սակայն իմ սպասումները և վիպակը ամբողջությամբհակապատկերներ էին։
Վիպակի գլխավոր հերոսուհին Աղունն է, ում տասնհինգ տարեկան հասակում ամուսնացնումեն Սիմոնի հետ։ Աղունը իր կյանքում տեսնում է շատ դժբախտություններ և շատ է տառապում։Նրան բոլորը՝ սկեսուրը, սկերայրը, տալերը, անընդհատ ծեծում էին, գոռում նրա վրա ևանպատվում։ Նրան ծեծում էին քարով, ձեռքով, քաշում էին մազերից, իսկ իր ամուսինըուղղակի կողքից հետևում էր այդ ամենին և ոչինչ չէր անում։ Հետո, երբ պարզվում է, որ Աղունըչբեր է նրան ուժեղ ծեծում են։ Իսկ երբ հղիանում է նրան դուրս են հանում տնից, և նա սկսում էապրել իր Մանիշակ հորաքրոջ հետ։
Չնայած այս ամենին Աղունը միևնույն է միշտ սիրել է Սիմոնին և լավ վերաբերվել նրա հետ։
Երբ Աղունը մեծացավ, նա բոլորովին փոխվեց, դարձավ ինքնավստահ և անվախ։ Նասկեսուրին տեղը դրեց և հիմա նա էր բոլորին, այսպես ասած, ղեկավարում։ Նա տանտղամարդն էր, իսկ Սիմոնը՝ փայտ կտրողը։
Այս վիպակը ցույց է տալիս, որ որքան էլ դժբախտ և տխուր լինի մեր կյանքը, ամենբարդություն մեզ նոր բան է սովորեցնում և մեզ ավելի ուժեղ է դարձնում։ Նաև այստեղ շատլավ ցուցադրված է կարման։ Սկզբում բոլորը հալածում էին Աղունին, բայց երբ նա մեծացավ, նա սկսեց բոլորին հալածել։
Դանթեական առասպել
Եղիշե Չարենցը «Դանթեական առասպել» պեոմը գրել է 1916 թվականին։ Այն նվիրել էպատերազմի ժամանակ կորցրած իր ընկերներին։ Այստեղ ներկայացված են Եղեռնիտարբեր դրվագներ։
Չարենցը և իր ընկերները որոշում են գնալ և մասնակցել պատերազմի։ Սկզբում նրանք շատուրախ էին, քանի որ չգիտեին, թե ուր էին գնում և նրանց ինչ է սպասվում այնտեղ։Բանաստեղծը շատ կոնկրետ է ներկայացրել կոտորածների տեսքը։ Կարդալիս սիրտդինքնըստինքյան սկսում է ցավել, դու հուզվում ես և չգիտես՝ ինչ անել։ Նրա նկարագրումներըշատ ճշգրիտ են և լավ երևակայություն ունենալու դեպքում ինքդ կարող ես դրանքտեսնել։Չարենցը ինքն է նույնիսկ գրել, որ կոտորածները տեսնելուց հետո նրանք քիչ-քիչսկսում են տխրել, կարծես գժվում են այդ տեսարաններից։
Պոեմը այդպես էլ շարադրել է։ Սկզբում ուրախ էին, անհոգ և անվախ, իսկ վերջում կարծեսլրիվ կերպարանափոխվել էին, դարձել լուռ և վախեցած։
Չարենցը մեծ ցավով է գրել այս պոեմը, որովհետև նա կորցրել է իր ընկերներին, ականատեսեղել այդ ամենին և հոգում կարծես մի քանի տարով մեծացել։
Թումանյանի հեքիաթներ
Բոլորս էլ փոքր տարիքում կարդացել ենք Թումանյանի տարբեր հեքիաթներ, բայց արդյո՞քհասկացել ենք դրանց իմաստը։ Յուրաքանչյուր տարիքում մենք տարբեր կերպ ենք ընկալումմեր կարդացածի իմաստը, և նույնն էլ այս դեպքում է։
Վերհիշենք օրինակ` «Անբան Հուռին»։ Թվում է` դա մի սովորական հեքիաթ է, որը բոլորս շատլավ գիտենք, բայց արդյո՞ք այդպես է։ Անկասկած յուրաքանչյուրը (ով կարդացել է այսհեքիաթը) կարող է պատմել բովանդակությունը, սակայն վստահ եմ, որ ոչ ոք չի կարող տալհեքիաթի բացատրությունը։
Գրականության դասին մենք վերընթերցեցինք և քննարկեցինք Թումանյանի մի քանիհեքիաթները` «Անբան Հուռին», «Ծիտը», «Կիկոսի մահը» և այլն։ Եվ հասկացանք, որ այդհեքիաթները լրիվ ուրիշ բան են ուսուցանում մեզ։
«Անբան Հուռի»-ից հասկանում ենք , որ մարդիկ, երբ տեսնում են փող կամ ոսկի, ամբողջովինմոռանում են իրականությունը և հավատում են ցանկացած ստի։ «Ծիտը» հեքիաթից, որաշխարհը այնքան անհեթեթ է, որ մարդիկ մի չնչին բանից կարողանում են մեծ բան ստեղծել։«Կիկոսի մահ»-ից, որ երբ մենք սկսում ենք մտածել գոյություն չունեցող բաների մասին, ապաինքներս մեզ գցում ենք անվերջ մտածմունքների մեջ։
Եվ ահա այսքանը ուշադիր կարդալուց, ուսումնասիրելուց և քննարկելուց հետո հարց էառաջանում. արդյո՞ք Թումանյանի հեքիաթները փոքրերի համար են, թե՞ մեծերի
Բառարան
Բառարանը որոշակի կարգով դասավորված բառերի ամբողջություն է` բացատրություններովկամ այլ լեզուների թարգմանությամբ։ Յուրաքանչյուր բառարան ունի իր բառացանկը, կառուցվածքը, նպատակադրումը։ Բառարանները լինում են տարբեր տեսակների, օրինակ` ստուգաբանական, բացատրական, հոմանիշների, հականիշների, անձնանունների, թարգմանական և այլն։
Դասի ժամանակ ես ուսումնասիրել եմ անձնանունների բառարանը։ Ինձ հետաքրքիր էրիմանալ շատ անունների ծագումը, բացատրությունը և այլ փաստեր։ Օրինակ` Գոռնշանակում է ահեղ, մաշտոց՝ եկեղեցական ծեսերի ժողովածու, և այլն։
Լուրջ և հայրենանվեր աշխատանք են կատարել Մխիթարյան հայրերը և ուրիշ բառագիրները, բայց ժամանակակից օնլայն բառարաններից ավելի հեշտ է օգտվել, քանի որ պետք չէիմանալ այբուբենը, բառը ուղղակի կարելի է գտնել «փնտրել» վանդակում։
Թմկաբերդի առումը
《Թմկաբերդի առումը》 էպիկական պոեմ է, որի գաղափարական բովանդակությունը բարդ էև բազմաշերտ։ Պոեմի հիմնական գաղափարը հասկանալու համար անհրաժեշտ է հասկանալայն գլխավոր միտքը, որը ցանկացել է արտահայտել հեղինակը։ Բայց, դրա հետ միասին, կաննաև այլ առընթեր մտքեր, որոնք ավելի են խորացնում և ամբողջական դարձնում գլխավորմիտքը։ 《Թմկաբերդի առումը》 պոեմում գլխավոր միտքը բարի գործի անմահությանգաղափարն է, որը խոսվելու է դարեդար և մեծ ոգևորությամբ, որին միշտ հակադրվելու է չարգործի»անմահությունը», որը նույնպես խոսվելու է միշտ, սակայն արդեն հակառակ իմաստովլիովին, և այս ամենն ավելի ամբողջական են դարձնում պոեմում արտահայտված մյուս ոչպակաս կարևոր գաղափարները՝ հայրենասիրության և դավաճանության հակադրություն, սիրո միաժամանակ ոգևորող և կործանիչ ուժ, մարդկային կյանքի անցողիկություն և այլն։Պոեմի դեպքերը սկսվում են նրանից, որ Նադիր շահը, զորք հավաքելով, հարձակվում էԹմկաբերդի վրա, որի աննկուն պաշտպանն էր խիզախ Թաթուլն իր զորքով, ով չգիտեր, թեինչ են վախն ու պարտությունը։ Եվ իհարկե ամեն նոր հարձակումը շահամոլ շահի պսակվումէին անհաջողությամբ, թվում էր՝ Թաթուլ անպարտ է և չունի որևէ թուլություն։ Ուժովչկարողանալով տիրանալ բերդին և հաղթել Թաթուլին, Նադիր շահը դիմեց խորամանկության։Այդ դեպքում ո՞վ կհաղթեր հերոսին։ Հերոսին անսահման ուժ և խիզախություն ներշնչող ևմիաժամանակ նրան խորտակող՝ ինչպես ասել է Ֆարսի անմահ բլբուլ Ֆիրդուսին՝.
Ի՞նչը կհաղթի կյանքում հերոսին
Թե չըլինին կինն ու գինին…
Եվ հենց դրանից էլ որոշեց օգտվել Շահը։ Պոեմի գլխավոր հերոսուհին Թմկա տիրուհին է, ովչունի անուն, կարծես դրանով հեղինակը ցանկացել է միաժամանակ ստեղծել կանացիհավաքական, ընդհանուր կերպար։ Եվ ահա, Նադիր շահը, ճանաչելով կնոջը, նրափառասիրական նկրտումները, իր «թովիչ երգչին » ուղարկում է Թմկաբերդ։ Վերջինսհաջողությամբ կատարում է տիրոջ պատվերը՝ գրգռելով կնոջ փառասիրությունը։ Կինը, լիովին տրվելով շահի խոսքերին, վերջիվերջո դառնում է դրանց գերին և կատարում շահիպահանջը։ Հաղթանակից վերադարձած զորքին արբեցնում է գինով և բացում բերդիդարպասները։ Բայց երկար ժամանակ պետք չէր, որպեսզի երևար դավաճանական քայլիողբերգական հետևանքը․ սերն ավելի զորեղ և հավերժական զգացմունք է, քանվախճանական փառասիրությունը։ Եվ ահա, շահը վերջապես հասել է իր նպատակին, վաղեմի թշնամին պարտված է, նրա թովիչ կինն այժմ իրենն է, բերդը՝ գրավված, ուրեմն այլևսի՞նչ է անհրաժեշտ նրան, սակայն վերջնական պահին նրա մեջ կարծես արթնանում և խոսումէ մարդը։Ուրեմն աշխարհում չկա հաստատ ոչ մի բան․ անցողիկ է ամեն ինչ․
-Պատասխան տուր ինձ, մատնիչ սևաչյա,
Մի՞թե Թաթուլը քաջ չէր ու սիրուն․․․
Շահի ծաղրալից հարցին հետևում է տիրուհու հեգնանքով լի պատասխանը.՝
-Քաջ էր ու սիրուն քեզնից առավել ․
Մի բարձր ու ազնիվ տղամարդ էր նա․
Կնոջ մատնությամբ ամրոց չէր առել,
Չէր եղել կյանքում երբեք խաբեբա․․․
Շահի համար արդեն ամեն ինչ պարզ էր, դավաճանողը կդավաճանի նորից, եթե հագեցնեսնրա աճող փառասիրությունը։ Նրա աչքերում Թմկա տիրուհին չուներ այլևս արժեք և ստացավիր արժանի պատիժը՝ մահ։
Հերոսների հոգեվիճակների կտրուկ շրջադարձները հանճարեղորեն պատճառաբանված են։
Կյանքը վաղանցուկ է, ուրեմն ինչու վատ գործ կատարել և սերունդների անեծքինարժանանալ, պետք է հիշվել լավ գործով, լավն է մարդկայինը ու մարդուն դեպի անմահությունտանողը։
Ակսել Բակունց
Ալեքսանդր Ստեփանի Թևոսյանը խորհրդային արձակագիր,գրականագետ, կինոսցենարիստ, թարգմանիչ, գյուղատնտես էր: Ծնվել է հունիսի 25 1889թ. Գորիսում: ԽՍՀՄգրողների միության անդամ, ԽՄԿԿ անդամ 1930 թվականից։ Գրողի հոր տոհմականմականունը Բեգունց էր, որից էլ առաջացել է Բակունց գրական անունը։
Գորիսի ծխական դպրոցն ավարտելուց հետո Բակունցը 1910 թվականին ընդունվումէ Էջմիածնի Գևորգյան ճեմարան, որի դասարանային բաժինն ավարտում է 1917 թվականին։Հետագայում մանկավարժական աշխատանք է կատարում Զանգեզուրի Լոր գյուղում։ Որպեսշարքային զինվոր մասնակցել է Աշկալայի, Իլլիջայի, Արդահանի կռիվներինև Սարդարապատի ճակատամարտին։ Սովորել է Թիֆլիսի պոլիտեխնիկականինստիտուտում, ապա մեկնել Խարկով և 1923 թվականին ավարտել Խարկովիգյուղատնտեսական ինստիտուտը, վերադարձել և թվականներին աշխատել Գորիսում որպեսԶանգեզուրի գավառական գյուղատնտես:
Ակսել Բակունցի նշանավոր և սիրված ստեղծագործություններից մեկը «Միրհավ»-ն է։Պատվածքում պատմում է Դիլան դայու երիտասարդ տարիների մասին, երբ նասիրահարված էր Սոնային, բայց վերջում ամուսնացրին Սոնային ուրիշի հետ։ Միրհավը հենցՍոնան էր, որ արագ թռավ ու կորչեց Դիլան դայու կյանքից։
«Սպիտակ ձին» ստեղծագործության մեջ Բակունցը ներկայացնում է գյուղացուողբերգությունը անարդարության պայմաններում։ Գյուղացին Սիմոնն էր, ով երկու տարի է ինչգնել էր մի սպիտակ ձի, Ցոլակ անունով։ Ձիուն ուզում էին տանել պատերազմ, բայց Սիմոնըկարծում էր որ ձին կարճահասակ է և որ չեն տանի։ Առանց ձիու Սիմոնը աշխատել չէր կարող։
Գրել է «Զանգեզուր» և «Արևի զավակը» կինոնկարների սցենարը։ Գնդակահարվելէ 1937 թվականի հուլիսի 8-ին Ստալինի ցուցումով։
Գրական անունը–
Գրողի հոր տոհմական մականունը Բեգունց էր, որից էլ առաջացել է Բակունց գրական անունը։ Երբ ծնվել է Բակունցը, հոր ալեքսանդրապոլցի ընկերները ընծաներ են ուղարկել՝ հետն էլ խնդրելով, որ որդու անունը Ալեքսանդր դնի ի պատիվ իրենց քաղաքի։ Գրողի հայրն այդպես էլ անում է։ Սակայն Ալեքսանդր անունը կեսճանապարհին է մնում։ Պատանեկան տարիներին Բակունցը խաղում է նորվեգացի դրամատուրգ Բյոռնստեռնե Բյոռնսոնի «Նորապսակները» պիեսի հերոսներից մեկի՝ Ակսելի դերը, և ընկերներն Ալեքսանդրի փոխարեն սկսում են նրան Ակսել կոչել այնքան ժամանակ, մինչև Ալեքսանդր անունը մոռացության է տրվում, և գրողն ընդունում է Ակսել անձնանունը։
Մթնաձոր
Պատմվածքն առաջին անգամ հրատարակվել է «Խորհրդային Հայաստան» օրաթերթում, 1926 թվականի նոյեմբերի 21-ին, ապա 1927 թվականին հեղինակային որոշ փոփոխությամբ այն տեղ է գտել «Մթնաձոր» ժողովածուի մեջ։
1927 թվականից հետո` Բակունցի կենդանության օրոք, պատմվածքը կրճատումներով տպագրվել է դպրոցական դասագրքերում, մասնավորապես, 1933 թվականին այն տեղ է գտել 4-րդ դասարանի դասագրքում, իսկ 1936 թվականին «Որսորդ Ավին» վերնագրով՝ 7-րդ դասարանի դասագրքում։
Ակսել Բակունցի մահից հետո պատմվածքն ամբողջությամբ, ըստ «Մթնաձոր» ժողովածուի բնագրի, տպագրվել է 1955 թվականի Երկերի երևանյան միհատորյակում, 1956 թվականին՝ Բեյրութի «Ամբողջական գործը» ժողովածուի 2-րդ հատորում, 1964 թվականին՝ Երկերի առաջին հատորում, 1969 թվականին` «Ալպիական մանուշակը» ժողովածուի մեջ։
1956 թվականից սկսած` պատմվածքը կրճատումներով անընդհատ տպագրվում է հանրակրթական դպրոցի դասագրքերում։
Միրհավ
Կյանքն իմաստավորող անանց գեղեցկության, ապրեցնող կարոտի մի նուրբ ու հուզիչ պատկեր է այս պատմվածքը։ Բակունցի ոճին շատ բնութագրական է վերհուշային պատումը, որը խոսքին հաղորդում է անմիջականություն, անկեղծություն, բնականություն, հուզականություն։ Վերհուշը, որն առկա է նաև «Խոնարհ աղջիկը» պատմվածքում, «Միրհավում» ևս շատ նպատակային կիրառություն ունի։ Ապրած կյանքի մի պահը, սիրո անկրկնելի մի բռնկումը իմաստավորել է Դիլանի ամբողջ կյանքը, հիմա, աշնան հաճելիորեն ջերմացնող արևի տակ, ծեր Դիլանի վերհուշը կարծես արթմնի երազ լինի, որը հոգու գաղտնիքների խոստովանություն է կյանքին հրաժեշտ տալուց առաջ։ Սա Բակունցի այն եզակի պատմվածքներից է, որի մեջ գեղեցկության հայտնագործությունը կատարվում է մթնաձորյան աշխարհում, այդ գեղեցկությունը դրսից եկած մարդու նկատածը չէ։
Աշնան վերջին օրերին Դիլան դային սովորության համաձայն գնում է այգի՝ դուռ ու ցանկապատ ամրացնելու։ Աշնան արևի տակ նստած՝ Դիլան դային հիշում է իր երիտասարդ տարիները, առաջին սերը՝ Սոնային, որ թռավ միրհավի պես, «հետքից թողեց տխրություն և դառնաթախիծ հուշեր»։ Դարձյալ գրեթե բառեր չկան պատկերվող սիրո համար։ Կա միայն հաճելիորեն ջերմացնող տաք լռություն, որը, սակայն, հասկանալի լռություն է, քանի որ ինչպես Դիլանը, այնպես էլ Սոնան Մթնաձորի մարդիկ են` լռության օրենքով դաստիարակված, և անխոս հասկանում են իրար։
Խոնարհ աղջիկը
Նրբին գեղեցկություններից է հյուսված Բակունցի «Խոնարհ աղջիկը»։ Հերոսը ուսուցիչ է, սովորական գյուղական ուսուցիչ, որին ուղարկել են հեռավոր խուլ գյուղ, որտեղ կորցրել է անգամ ժամանակի զգացողությունը, բայց մրոտ ու հինավուրց գեղջկական այն տունը, որ նա ապրում էր, մի հրապուրիչ աշխարհ է։ Խավար ու հետամնաց այդ գյուղում կար թաքնված մի գեղեցկություն։ Հարցն այս դեպքում ոչ այնքան Խոնարհի գեղեցկությանն է վերաբերում կամ նրա հանդեպ ուսուցչի տածած սիրո զգացողությանը, որքան ուսուցչի հուշերի մեջ վերակենդանացող անցյալին ու մտովի վերապրվող կարոտին։ Դա ո՛չ լուրջ սեր է եղել, ոչ էլ` անլուրջ խաղ, այլ լուռ համակրանք, գեղեցիկը տեսնելու, իր շուրջ, իր էության մեջ ունենալու պահանջ։ Խոնարհի մասին խոսելիս ուսուցիչն ավելի շատ գեղեցիկն ընկալելու, գեղեցիկով ներշնչվելու իր ապրումներն է բացահայտում։ Խոնարհը, ի վերջո, ինքնին ոչ թե սիրո առարկա է, այլ առիթ, որն իր ներկայությամբ դարձյալ ոչ թե սիրային, այլ հոգեկան մտերմության զգացողություն է արթնացնում ուսուցչի մեջ։ Բայց դա նաեւ այն զգացողությունն է, որը կարող էր վերածվել և բռնկուն սիրո, և կորչել չասված բառերի մեջ, այսինքն՝ գյուղի բարոյական օրենքների սահմաններում ամոթից չասվել ու չբացահայտվել։ Միայն հայացքների մի քանի հանդիպումներն են, որ ուսուցչի համար ստեղծում են հոգեկան մտերմության մթնոլորտ։
Բակունցը բացահայտում է մթնաձորյան կյանքի մեկ ուրիշ բովանդակություն։ Վայրի ու հնադավան այդ աշխարհում կատարվում են հոգեկան այնպիսի ողբերգություններ, որոնք առաջանում են բնության ու կենցաղի պարտադրած հավիտենական ներփակվածությունից ու լռությունից։ Թեև ուսուցչի էության մեջ է բռնկվում սերը, բայց սիրո ապրումը Խոնարհի հոգում է, որը, սակայն, երբեք չի բացում իր ներաշխարհը, չի ասում ոչ մի խոսք, այլ միայն նայում է ուսուցչի ետեւից, և ով գիտե, գուցե հոգու մեջ լաց է լինում։ Չկայացած տխուր սիրո պատմություն է այս ամենը, չկայացած մարդկային մտերմության անամոք մի ցավ։ Նրանց բառերն են պակասում, որ ստեղծեն հոգևոր կապ, սակայն բառեր չկան, կա միայն պահի վերապրումը։ Գրողը, հավատարիմ իր նախասիրությանը՝ բնորոշը պահպանելու կողմնորոշմանը, ցույց է տալիս նաեւ Խոնարհի գեղեցկության ու մարդկային երջանկության խորտակումը։ Խոնարհի ճակատագրի վերջին դրվագը այն հատկանշական շարունակությունն է, որ սպասվում էր նրան։
Ալպիական մանուշակ
Գյուղ են գալիս հնագետը, նկարիչը և նրանց հետ է նաև ուղեկցորդը։ Նրանք էլ հենց պատմվածքի հերոսներն են։ «Ալպիական մանուշակում» պատկերվում է իրականության և արվեստագետների հանդիպումը։ Նկարիչը զգայուն խառնվածքով մարդ է։ Նա Կաքավաբերդ է եկել որպեսզի նկարի բնության գեղեցկությունը։ Նրա մեջ արթնանում են գեղեցիկ հուշեր` որպես մեկ այլ կնոջ լրացում։ Նկարիչը կնոջ այդ գեղեցկության մեջ չի նկատում, որ նա հոգսեր ունի, ընկճված է։ Կաքավաբերդից նկարիչը տանում է իր հետ գեղեցիկ տպավորություն ու մի նոր կտավ։ Իր հոգեբանությամբ և մոտեցումով նա հարազատ է պատմվածքի սկզբին և վերջնամասի ռեֆրեններով խորհրդամշվող գեղեցիկի այն ընկալմանը, ըստ որի` «բուրմունքից արբեցած բզեզին» մանուշակը ճոճք էր թվում էր, աշխարհը` ծիրանագույն բուրաստան։
«Բուրմունքից արբեցած բզեզի» մյուս տարբերակը հնագետն է։ Եթե նկարչի համար անցյալը առնչվում է այսօրին, ապա հնագետի համար գոյություն ունի միայն անցյալի գեղեցիկը։ Սա ևս փնտրում է գեղեցիկը, սակայն անցած գնացած գեղեցիկը։ Նա կոխոտում է նուրբ ու քնքուշ ալպիական մանուշակները՝ չտեսնելով նրանց քնքշությունը։ Հնագետը չոր, միայն իր մասնագիտությամբ հետաքրքրվող մարդ է։ Նկարիչը և հնագետը պատմվածքում կերպարներ են փոխաբերական իմաստով։ Ակսել Բակունցը նկարչի և հնագետի կերպարներով ցանկացել է բնութագրել այն արվեստագետներին, որոնք աշխարհին նայում են բզեզի աչքերով։ Չեն տեսնում իրականությունը։ Նրանք եկան, տեսան միայն հաճելին, կյանքի մի եզրը և գնացին, իսկ մյուս եզրը կյանքի բուն խորքը վրիպեց նրանց ուշադրությունից։ Կյանքն ու գրականությունը նման արվեստագետների համար ժամանց է միայն, անկիրք հիացմունքի ու արբեցման առարկա։
Ինձ չես սիրում, ուրիշին,
Ուրիշին ես սիրում դու —
Եվ անզոր է ու չնչին
Քո դեմ տանջանքն իմ հոգու։
Դու անցնում ես ամեն օր,
Անցնում՝ ինձ չես նկատում,—
Եվ դարձել եմ ես սովոր
Քամահրանքիդ անհատնում։
Քեզ խոնարհ՝ ամեն անգամ
Գլուխ եմ տալիս խոնարհ,
Բայց ես աղքատ եմ այնքան,
Այնքան թշվառ քեզ համար։
Ամենքինն ես, իմը չես,
Ամենքին ես սիրում դու.
Ա՛խ, ոսկով են գնում քեզ,
Անհաս ցնորք իմ հոգու…
Այս բանաստեղծության մեջ Տերյանը անթերի կերպով ներկայացնում է անպատասխան սիրոզգացմունքը։ Տերյանի սիրած էակը սիրում էր ուրիշին։ Դա կոտրում էր Տերյանի սիրտը։ Նաանկարող էր ինչ-որ բան փոխել։ Վահան Տերյանը կարող էր միայն համակերպվել և ապրելայդ էակին սիրելով, միևնույն ժամանակ գիտակցելով, որ այդ սերը երբեք փոխադարձ չի լինի։Տերյանը սիրում էր, բայց սիրված չէր։
Անպատասխան սերը չափազանց դաժան և ցավոտ զգացմունք է, որը կատարելապեսներկայացված է Վահան Տերյանի այս բանաստեղծության մեջ։
Համո Սահյանը ծնվել է 1914 թվականի ապրիլի 14-ին Սիսիանի շրջանի Լոր գյուղում։ Սահյանըսկզբնական կրթությունը ստացել է տեղի դպրոցում։ 1927 թվականին Սահյանը տեղափոխվելէ Բաքու, որտեղ ստացել է միջնակարգ կրթություն։ 1935 թվականին ընդունվելև 1939 թվականին ավարտել է Բաքվի մանկավարժական ինստիտուտի հայկականբաժանմունքը։ 1939-1941 թվականներին աշխատել է Բաքվի «Խորհրդային գրող» ամսագրումորպես գրական աշխատող։ Որպես Կասպիական նավատորմի նավաստի, մասնակցել էնաև Հայրենական մեծ պատերազմին։ Զորյանի օգնությամբ Սահյանը ստեղծել է իր առաջինգիրքը՝ «Որոտանի եզերքին» վերնագրով։
Պարույր Սևակը կամ Պարույր Ռաֆայելի Ղազարյանը ծնվել է 1924 թվականի հունվարի 24-ին Արարատի մարզի Չանախչի (այժմ՝ Զանգակատուն) գյուղում։ Պարույրը իր ծնողներիերկրորդ զավակն էր, սակայն առաջնեկի փոքր տարիքում մահի արդյունքում նա դառնում էընտանիքի միակ երեխան։ Գրել ու կարդալ նա սկսել է հինգ տարեկանից։ Նույն տարիքից էլՊարույրը սկսում է հաճախել դպրոց, սակայն սկզբում, քանի որ տարիքը թույլ չէր տալիսօրինական դպրոց գնալ, նրա հաճախումները ոչ օրինական բնույթ էին կրում։ Նրա գերազանցառաջադիմությունը տեսնելով` ուսուցիչը թույլատրում է օրինական կարգով գրանցվելդպրոցում և շարունակել ուսումը։ Պարույրը մանկական հասակից շատ էր կարդում, իսկտասնմեկ տարեկանում առաջին անգամ իր գրիչն է փորձում պոեզիայում։ 1940 թվականինդպրոցը գերազանց առաջադիմությամբ ավարտելով՝ ընդունվում է Երևանի պետականհամալսարանի բանասիրական ֆակուլտետի հայերենի բաժինը։ Եղել է ամենալավուսանողներից մեկը։ «Սովետական գրականություն» ամսագրում տպագրվում են նրա երեքբանաստեղծությունները։ 1955 թվականին Սևակը ավարտում է Մոսկվայի Մ. Գորկու անվանգրականության ինստիտուտը, որտեղ և դասախոսում է կյանքի հետագա չորս տարիներիընթացքում: 1970-ին Պարույրը ստանում է բանասիրական գիտությունների դոկտորգիտական կոչումը։ 1963-ից մինչև 1971 թթ. աշխատում է որպես ավագ գիտաշխատողՀայաստանի գիտությունների ազգային ակադեմիայի Մ. Աբեղյանի անվան գրականությանինստիտուտում, 1966-ից հանդիսանում է Հայաստանի գրողների միության վարչությանքարտուղարը։ Սևակը զոհվել է 1971 թվականի հունիսի 17-ին` ավտովթարից։ Թաղված էհայրենի գյուղում։
Ես մտածում էի, որ այս վիպակը գրված է անմեղ, բարի ձևով և պատմում է ինչ-որ ուրախպատմության մասին։ Սակայն իմ սպասումները և վիպակը ամբողջությամբհակապատկերներ էին։
Վիպակի գլխավոր հերոսուհին Աղունն է, ում տասնհինգ տարեկան հասակում ամուսնացնումեն Սիմոնի հետ։ Աղունը իր կյանքում տեսնում է շատ դժբախտություններ և շատ է տառապում։Նրան բոլորը՝ սկեսուրը, սկերայրը, տալերը, անընդհատ ծեծում էին, գոռում նրա վրա ևանպատվում։ Նրան ծեծում էին քարով, ձեռքով, քաշում էին մազերից, իսկ իր ամուսինըուղղակի կողքից հետևում էր այդ ամենին և ոչինչ չէր անում։ Հետո, երբ պարզվում է, որ Աղունըչբեր է նրան ուժեղ ծեծում են։ Իսկ երբ հղիանում է նրան դուրս են հանում տնից, և նա սկսում էապրել իր Մանիշակ հորաքրոջ հետ։
Չնայած այս ամենին Աղունը միևնույն է միշտ սիրել է Սիմոնին և լավ վերաբերվել նրա հետ։
Երբ Աղունը մեծացավ, նա բոլորովին փոխվեց, դարձավ ինքնավստահ և անվախ։ Նասկեսուրին տեղը դրեց և հիմա նա էր բոլորին, այսպես ասած, ղեկավարում։ Նա տանտղամարդն էր, իսկ Սիմոնը՝ փայտ կտրողը։
Այս վիպակը ցույց է տալիս, որ որքան էլ դժբախտ և տխուր լինի մեր կյանքը, ամենբարդություն մեզ նոր բան է սովորեցնում և մեզ ավելի ուժեղ է դարձնում։ Նաև այստեղ շատլավ ցուցադրված է կարման։ Սկզբում բոլորը հալածում էին Աղունին, բայց երբ նա մեծացավ, նա սկսեց բոլորին հալածել։
Դանթեական առասպել
Եղիշե Չարենցը «Դանթեական առասպել» պեոմը գրել է 1916 թվականին։ Այն նվիրել էպատերազմի ժամանակ կորցրած իր ընկերներին։ Այստեղ ներկայացված են Եղեռնիտարբեր դրվագներ։
Չարենցը և իր ընկերները որոշում են գնալ և մասնակցել պատերազմի։ Սկզբում նրանք շատուրախ էին, քանի որ չգիտեին, թե ուր էին գնում և նրանց ինչ է սպասվում այնտեղ։Բանաստեղծը շատ կոնկրետ է ներկայացրել կոտորածների տեսքը։ Կարդալիս սիրտդինքնըստինքյան սկսում է ցավել, դու հուզվում ես և չգիտես՝ ինչ անել։ Նրա նկարագրումներըշատ ճշգրիտ են և լավ երևակայություն ունենալու դեպքում ինքդ կարող ես դրանքտեսնել։Չարենցը ինքն է նույնիսկ գրել, որ կոտորածները տեսնելուց հետո նրանք քիչ-քիչսկսում են տխրել, կարծես գժվում են այդ տեսարաններից։
Պոեմը այդպես էլ շարադրել է։ Սկզբում ուրախ էին, անհոգ և անվախ, իսկ վերջում կարծեսլրիվ կերպարանափոխվել էին, դարձել լուռ և վախեցած։
Չարենցը մեծ ցավով է գրել այս պոեմը, որովհետև նա կորցրել է իր ընկերներին, ականատեսեղել այդ ամենին և հոգում կարծես մի քանի տարով մեծացել։
Թումանյանի հեքիաթներ
Բոլորս էլ փոքր տարիքում կարդացել ենք Թումանյանի տարբեր հեքիաթներ, բայց արդյո՞քհասկացել ենք դրանց իմաստը։ Յուրաքանչյուր տարիքում մենք տարբեր կերպ ենք ընկալումմեր կարդացածի իմաստը, և նույնն էլ այս դեպքում է։
Վերհիշենք օրինակ` «Անբան Հուռին»։ Թվում է` դա մի սովորական հեքիաթ է, որը բոլորս շատլավ գիտենք, բայց արդյո՞ք այդպես է։ Անկասկած յուրաքանչյուրը (ով կարդացել է այսհեքիաթը) կարող է պատմել բովանդակությունը, սակայն վստահ եմ, որ ոչ ոք չի կարող տալհեքիաթի բացատրությունը։
Գրականության դասին մենք վերընթերցեցինք և քննարկեցինք Թումանյանի մի քանիհեքիաթները` «Անբան Հուռին», «Ծիտը», «Կիկոսի մահը» և այլն։ Եվ հասկացանք, որ այդհեքիաթները լրիվ ուրիշ բան են ուսուցանում մեզ։
«Անբան Հուռի»-ից հասկանում ենք , որ մարդիկ, երբ տեսնում են փող կամ ոսկի, ամբողջովինմոռանում են իրականությունը և հավատում են ցանկացած ստի։ «Ծիտը» հեքիաթից, որաշխարհը այնքան անհեթեթ է, որ մարդիկ մի չնչին բանից կարողանում են մեծ բան ստեղծել։«Կիկոսի մահ»-ից, որ երբ մենք սկսում ենք մտածել գոյություն չունեցող բաների մասին, ապաինքներս մեզ գցում ենք անվերջ մտածմունքների մեջ։
Եվ ահա այսքանը ուշադիր կարդալուց, ուսումնասիրելուց և քննարկելուց հետո հարց էառաջանում. արդյո՞ք Թումանյանի հեքիաթները փոքրերի համար են, թե՞ մեծերի
Բառարան
Բառարանը որոշակի կարգով դասավորված բառերի ամբողջություն է` բացատրություններովկամ այլ լեզուների թարգմանությամբ։ Յուրաքանչյուր բառարան ունի իր բառացանկը, կառուցվածքը, նպատակադրումը։ Բառարանները լինում են տարբեր տեսակների, օրինակ` ստուգաբանական, բացատրական, հոմանիշների, հականիշների, անձնանունների, թարգմանական և այլն։
Դասի ժամանակ ես ուսումնասիրել եմ անձնանունների բառարանը։ Ինձ հետաքրքիր էրիմանալ շատ անունների ծագումը, բացատրությունը և այլ փաստեր։ Օրինակ` Գոռնշանակում է ահեղ, մաշտոց՝ եկեղեցական ծեսերի ժողովածու, և այլն։
Լուրջ և հայրենանվեր աշխատանք են կատարել Մխիթարյան հայրերը և ուրիշ բառագիրները, բայց ժամանակակից օնլայն բառարաններից ավելի հեշտ է օգտվել, քանի որ պետք չէիմանալ այբուբենը, բառը ուղղակի կարելի է գտնել «փնտրել» վանդակում։
Թմկաբերդի առումը
《Թմկաբերդի առումը》 էպիկական պոեմ է, որի գաղափարական բովանդակությունը բարդ էև բազմաշերտ։ Պոեմի հիմնական գաղափարը հասկանալու համար անհրաժեշտ է հասկանալայն գլխավոր միտքը, որը ցանկացել է արտահայտել հեղինակը։ Բայց, դրա հետ միասին, կաննաև այլ առընթեր մտքեր, որոնք ավելի են խորացնում և ամբողջական դարձնում գլխավորմիտքը։ 《Թմկաբերդի առումը》 պոեմում գլխավոր միտքը բարի գործի անմահությանգաղափարն է, որը խոսվելու է դարեդար և մեծ ոգևորությամբ, որին միշտ հակադրվելու է չարգործի»անմահությունը», որը նույնպես խոսվելու է միշտ, սակայն արդեն հակառակ իմաստովլիովին, և այս ամենն ավելի ամբողջական են դարձնում պոեմում արտահայտված մյուս ոչպակաս կարևոր գաղափարները՝ հայրենասիրության և դավաճանության հակադրություն, սիրո միաժամանակ ոգևորող և կործանիչ ուժ, մարդկային կյանքի անցողիկություն և այլն։Պոեմի դեպքերը սկսվում են նրանից, որ Նադիր շահը, զորք հավաքելով, հարձակվում էԹմկաբերդի վրա, որի աննկուն պաշտպանն էր խիզախ Թաթուլն իր զորքով, ով չգիտեր, թեինչ են վախն ու պարտությունը։ Եվ իհարկե ամեն նոր հարձակումը շահամոլ շահի պսակվումէին անհաջողությամբ, թվում էր՝ Թաթուլ անպարտ է և չունի որևէ թուլություն։ Ուժովչկարողանալով տիրանալ բերդին և հաղթել Թաթուլին, Նադիր շահը դիմեց խորամանկության։Այդ դեպքում ո՞վ կհաղթեր հերոսին։ Հերոսին անսահման ուժ և խիզախություն ներշնչող ևմիաժամանակ նրան խորտակող՝ ինչպես ասել է Ֆարսի անմահ բլբուլ Ֆիրդուսին՝.
Ի՞նչը կհաղթի կյանքում հերոսին
Թե չըլինին կինն ու գինին…
Եվ հենց դրանից էլ որոշեց օգտվել Շահը։ Պոեմի գլխավոր հերոսուհին Թմկա տիրուհին է, ովչունի անուն, կարծես դրանով հեղինակը ցանկացել է միաժամանակ ստեղծել կանացիհավաքական, ընդհանուր կերպար։ Եվ ահա, Նադիր շահը, ճանաչելով կնոջը, նրափառասիրական նկրտումները, իր «թովիչ երգչին » ուղարկում է Թմկաբերդ։ Վերջինսհաջողությամբ կատարում է տիրոջ պատվերը՝ գրգռելով կնոջ փառասիրությունը։ Կինը, լիովին տրվելով շահի խոսքերին, վերջիվերջո դառնում է դրանց գերին և կատարում շահիպահանջը։ Հաղթանակից վերադարձած զորքին արբեցնում է գինով և բացում բերդիդարպասները։ Բայց երկար ժամանակ պետք չէր, որպեսզի երևար դավաճանական քայլիողբերգական հետևանքը․ սերն ավելի զորեղ և հավերժական զգացմունք է, քանվախճանական փառասիրությունը։ Եվ ահա, շահը վերջապես հասել է իր նպատակին, վաղեմի թշնամին պարտված է, նրա թովիչ կինն այժմ իրենն է, բերդը՝ գրավված, ուրեմն այլևսի՞նչ է անհրաժեշտ նրան, սակայն վերջնական պահին նրա մեջ կարծես արթնանում և խոսումէ մարդը։Ուրեմն աշխարհում չկա հաստատ ոչ մի բան․ անցողիկ է ամեն ինչ․
-Պատասխան տուր ինձ, մատնիչ սևաչյա,
Մի՞թե Թաթուլը քաջ չէր ու սիրուն․․․
Շահի ծաղրալից հարցին հետևում է տիրուհու հեգնանքով լի պատասխանը.՝
-Քաջ էր ու սիրուն քեզնից առավել ․
Մի բարձր ու ազնիվ տղամարդ էր նա․
Կնոջ մատնությամբ ամրոց չէր առել,
Չէր եղել կյանքում երբեք խաբեբա․․․
Շահի համար արդեն ամեն ինչ պարզ էր, դավաճանողը կդավաճանի նորից, եթե հագեցնեսնրա աճող փառասիրությունը։ Նրա աչքերում Թմկա տիրուհին չուներ այլևս արժեք և ստացավիր արժանի պատիժը՝ մահ։
Հերոսների հոգեվիճակների կտրուկ շրջադարձները հանճարեղորեն պատճառաբանված են։
Կյանքը վաղանցուկ է, ուրեմն ինչու վատ գործ կատարել և սերունդների անեծքինարժանանալ, պետք է հիշվել լավ գործով, լավն է մարդկայինը ու մարդուն դեպի անմահությունտանողը։
Ակսել Բակունց
Ալեքսանդր Ստեփանի Թևոսյանը խորհրդային արձակագիր,գրականագետ, կինոսցենարիստ, թարգմանիչ, գյուղատնտես էր: Ծնվել է հունիսի 25 1889թ. Գորիսում: ԽՍՀՄգրողների միության անդամ, ԽՄԿԿ անդամ 1930 թվականից։ Գրողի հոր տոհմականմականունը Բեգունց էր, որից էլ առաջացել է Բակունց գրական անունը։
Գորիսի ծխական դպրոցն ավարտելուց հետո Բակունցը 1910 թվականին ընդունվումէ Էջմիածնի Գևորգյան ճեմարան, որի դասարանային բաժինն ավարտում է 1917 թվականին։Հետագայում մանկավարժական աշխատանք է կատարում Զանգեզուրի Լոր գյուղում։ Որպեսշարքային զինվոր մասնակցել է Աշկալայի, Իլլիջայի, Արդահանի կռիվներինև Սարդարապատի ճակատամարտին։ Սովորել է Թիֆլիսի պոլիտեխնիկականինստիտուտում, ապա մեկնել Խարկով և 1923 թվականին ավարտել Խարկովիգյուղատնտեսական ինստիտուտը, վերադարձել և թվականներին աշխատել Գորիսում որպեսԶանգեզուրի գավառական գյուղատնտես:
Ակսել Բակունցի նշանավոր և սիրված ստեղծագործություններից մեկը «Միրհավ»-ն է։Պատվածքում պատմում է Դիլան դայու երիտասարդ տարիների մասին, երբ նասիրահարված էր Սոնային, բայց վերջում ամուսնացրին Սոնային ուրիշի հետ։ Միրհավը հենցՍոնան էր, որ արագ թռավ ու կորչեց Դիլան դայու կյանքից։
«Սպիտակ ձին» ստեղծագործության մեջ Բակունցը ներկայացնում է գյուղացուողբերգությունը անարդարության պայմաններում։ Գյուղացին Սիմոնն էր, ով երկու տարի է ինչգնել էր մի սպիտակ ձի, Ցոլակ անունով։ Ձիուն ուզում էին տանել պատերազմ, բայց Սիմոնըկարծում էր որ ձին կարճահասակ է և որ չեն տանի։ Առանց ձիու Սիմոնը աշխատել չէր կարող։
Գրել է «Զանգեզուր» և «Արևի զավակը» կինոնկարների սցենարը։ Գնդակահարվելէ 1937 թվականի հուլիսի 8-ին Ստալինի ցուցումով։
Ինձ չես սիրում, ուրիշին,
Ուրիշին ես սիրում դու —
Եվ անզոր է ու չնչին
Քո դեմ տանջանքն իմ հոգու։
Դու անցնում ես ամեն օր,
Անցնում՝ ինձ չես նկատում,—
Եվ դարձել եմ ես սովոր
Քամահրանքիդ անհատնում։
Քեզ խոնարհ՝ ամեն անգամ
Գլուխ եմ տալիս խոնարհ,
Բայց ես աղքատ եմ այնքան,
Այնքան թշվառ քեզ համար։
Ամենքինն ես, իմը չես,
Ամենքին ես սիրում դու.
Ա՛խ, ոսկով են գնում քեզ,
Անհաս ցնորք իմ հոգու…
Այս բանաստեղծության մեջ Տերյանը անթերի կերպով ներկայացնում է անպատասխան սիրոզգացմունքը։ Տերյանի սիրած էակը սիրում էր ուրիշին։ Դա կոտրում էր Տերյանի սիրտը։ Նաանկարող էր ինչ-որ բան փոխել։ Վահան Տերյանը կարող էր միայն համակերպվել և ապրելայդ էակին սիրելով, միևնույն ժամանակ գիտակցելով, որ այդ սերը երբեք փոխադարձ չի լինի։Տերյանը սիրում էր, բայց սիրված չէր։
Անպատասխան սերը չափազանց դաժան և ցավոտ զգացմունք է, որը կատարելապեսներկայացված է Վահան Տերյանի այս բանաստեղծության մեջ։
Համո Սահյանը ծնվել է 1914 թվականի ապրիլի 14-ին Սիսիանի շրջանի Լոր գյուղում։ Սահյանըսկզբնական կրթությունը ստացել է տեղի դպրոցում։ 1927 թվականին Սահյանը տեղափոխվելէ Բաքու, որտեղ ստացել է միջնակարգ կրթություն։ 1935 թվականին ընդունվելև 1939 թվականին ավարտել է Բաքվի մանկավարժական ինստիտուտի հայկականբաժանմունքը։ 1939-1941 թվականներին աշխատել է Բաքվի «Խորհրդային գրող» ամսագրումորպես գրական աշխատող։ Որպես Կասպիական նավատորմի նավաստի, մասնակցել էնաև Հայրենական մեծ պատերազմին։ Զորյանի օգնությամբ Սահյանը ստեղծել է իր առաջինգիրքը՝ «Որոտանի եզերքին» վերնագրով։
Պարույր Սևակը կամ Պարույր Ռաֆայելի Ղազարյանը ծնվել է 1924 թվականի հունվարի 24-ին Արարատի մարզի Չանախչի (այժմ՝ Զանգակատուն) գյուղում։ Պարույրը իր ծնողներիերկրորդ զավակն էր, սակայն առաջնեկի փոքր տարիքում մահի արդյունքում նա դառնում էընտանիքի միակ երեխան։ Գրել ու կարդալ նա սկսել է հինգ տարեկանից։ Նույն տարիքից էլՊարույրը սկսում է հաճախել դպրոց, սակայն սկզբում, քանի որ տարիքը թույլ չէր տալիսօրինական դպրոց գնալ, նրա հաճախումները ոչ օրինական բնույթ էին կրում։ Նրա գերազանցառաջադիմությունը տեսնելով` ուսուցիչը թույլատրում է օրինական կարգով գրանցվելդպրոցում և շարունակել ուսումը։ Պարույրը մանկական հասակից շատ էր կարդում, իսկտասնմեկ տարեկանում առաջին անգամ իր գրիչն է փորձում պոեզիայում։ 1940 թվականինդպրոցը գերազանց առաջադիմությամբ ավարտելով՝ ընդունվում է Երևանի պետականհամալսարանի բանասիրական ֆակուլտետի հայերենի բաժինը։ Եղել է ամենալավուսանողներից մեկը։ «Սովետական գրականություն» ամսագրում տպագրվում են նրա երեքբանաստեղծությունները։ 1955 թվականին Սևակը ավարտում է Մոսկվայի Մ. Գորկու անվանգրականության ինստիտուտը, որտեղ և դասախոսում է կյանքի հետագա չորս տարիներիընթացքում: 1970-ին Պարույրը ստանում է բանասիրական գիտությունների դոկտորգիտական կոչումը։ 1963-ից մինչև 1971 թթ. աշխատում է որպես ավագ գիտաշխատողՀայաստանի գիտությունների ազգային ակադեմիայի Մ. Աբեղյանի անվան գրականությանինստիտուտում, 1966-ից հանդիսանում է Հայաստանի գրողների միության վարչությանքարտուղարը։ Սևակը զոհվել է 1971 թվականի հունիսի 17-ին` ավտովթարից։ Թաղված էհայրենի գյուղում։
Ես մտածում էի, որ այս վիպակը գրված է անմեղ, բարի ձևով և պատմում է ինչ-որ ուրախպատմության մասին։ Սակայն իմ սպասումները և վիպակը ամբողջությամբհակապատկերներ էին։
Վիպակի գլխավոր հերոսուհին Աղունն է, ում տասնհինգ տարեկան հասակում ամուսնացնումեն Սիմոնի հետ։ Աղունը իր կյանքում տեսնում է շատ դժբախտություններ և շատ է տառապում։Նրան բոլորը՝ սկեսուրը, սկերայրը, տալերը, անընդհատ ծեծում էին, գոռում նրա վրա ևանպատվում։ Նրան ծեծում էին քարով, ձեռքով, քաշում էին մազերից, իսկ իր ամուսինըուղղակի կողքից հետևում էր այդ ամենին և ոչինչ չէր անում։ Հետո, երբ պարզվում է, որ Աղունըչբեր է նրան ուժեղ ծեծում են։ Իսկ երբ հղիանում է նրան դուրս են հանում տնից, և նա սկսում էապրել իր Մանիշակ հորաքրոջ հետ։
Չնայած այս ամենին Աղունը միևնույն է միշտ սիրել է Սիմոնին և լավ վերաբերվել նրա հետ։
Երբ Աղունը մեծացավ, նա բոլորովին փոխվեց, դարձավ ինքնավստահ և անվախ։ Նասկեսուրին տեղը դրեց և հիմա նա էր բոլորին, այսպես ասած, ղեկավարում։ Նա տանտղամարդն էր, իսկ Սիմոնը՝ փայտ կտրողը։
Այս վիպակը ցույց է տալիս, որ որքան էլ դժբախտ և տխուր լինի մեր կյանքը, ամենբարդություն մեզ նոր բան է սովորեցնում և մեզ ավելի ուժեղ է դարձնում։ Նաև այստեղ շատլավ ցուցադրված է կարման։ Սկզբում բոլորը հալածում էին Աղունին, բայց երբ նա մեծացավ, նա սկսեց բոլորին հալածել։
Դանթեական առասպել
Եղիշե Չարենցը «Դանթեական առասպել» պեոմը գրել է 1916 թվականին։ Այն նվիրել էպատերազմի ժամանակ կորցրած իր ընկերներին։ Այստեղ ներկայացված են Եղեռնիտարբեր դրվագներ։
Չարենցը և իր ընկերները որոշում են գնալ և մասնակցել պատերազմի։ Սկզբում նրանք շատուրախ էին, քանի որ չգիտեին, թե ուր էին գնում և նրանց ինչ է սպասվում այնտեղ։Բանաստեղծը շատ կոնկրետ է ներկայացրել կոտորածների տեսքը։ Կարդալիս սիրտդինքնըստինքյան սկսում է ցավել, դու հուզվում ես և չգիտես՝ ինչ անել։ Նրա նկարագրումներըշատ ճշգրիտ են և լավ երևակայություն ունենալու դեպքում ինքդ կարող ես դրանքտեսնել։Չարենցը ինքն է նույնիսկ գրել, որ կոտորածները տեսնելուց հետո նրանք քիչ-քիչսկսում են տխրել, կարծես գժվում են այդ տեսարաններից։
Պոեմը այդպես էլ շարադրել է։ Սկզբում ուրախ էին, անհոգ և անվախ, իսկ վերջում կարծեսլրիվ կերպարանափոխվել էին, դարձել լուռ և վախեցած։
Չարենցը մեծ ցավով է գրել այս պոեմը, որովհետև նա կորցրել է իր ընկերներին, ականատեսեղել այդ ամենին և հոգում կարծես մի քանի տարով մեծացել։
Թումանյանի հեքիաթներ
Բոլորս էլ փոքր տարիքում կարդացել ենք Թումանյանի տարբեր հեքիաթներ, բայց արդյո՞քհասկացել ենք դրանց իմաստը։ Յուրաքանչյուր տարիքում մենք տարբեր կերպ ենք ընկալումմեր կարդացածի իմաստը, և նույնն էլ այս դեպքում է։
Վերհիշենք օրինակ` «Անբան Հուռին»։ Թվում է` դա մի սովորական հեքիաթ է, որը բոլորս շատլավ գիտենք, բայց արդյո՞ք այդպես է։ Անկասկած յուրաքանչյուրը (ով կարդացել է այսհեքիաթը) կարող է պատմել բովանդակությունը, սակայն վստահ եմ, որ ոչ ոք չի կարող տալհեքիաթի բացատրությունը։
Գրականության դասին մենք վերընթերցեցինք և քննարկեցինք Թումանյանի մի քանիհեքիաթները` «Անբան Հուռին», «Ծիտը», «Կիկոսի մահը» և այլն։ Եվ հասկացանք, որ այդհեքիաթները լրիվ ուրիշ բան են ուսուցանում մեզ։
«Անբան Հուռի»-ից հասկանում ենք , որ մարդիկ, երբ տեսնում են փող կամ ոսկի, ամբողջովինմոռանում են իրականությունը և հավատում են ցանկացած ստի։ «Ծիտը» հեքիաթից, որաշխարհը այնքան անհեթեթ է, որ մարդիկ մի չնչին բանից կարողանում են մեծ բան ստեղծել։«Կիկոսի մահ»-ից, որ երբ մենք սկսում ենք մտածել գոյություն չունեցող բաների մասին, ապաինքներս մեզ գցում ենք անվերջ մտածմունքների մեջ։
Եվ ահա այսքանը ուշադիր կարդալուց, ուսումնասիրելուց և քննարկելուց հետո հարց էառաջանում. արդյո՞ք Թումանյանի հեքիաթները փոքրերի համար են, թե՞ մեծերի
Բառարան
Բառարանը որոշակի կարգով դասավորված բառերի ամբողջություն է` բացատրություններովկամ այլ լեզուների թարգմանությամբ։ Յուրաքանչյուր բառարան ունի իր բառացանկը, կառուցվածքը, նպատակադրումը։ Բառարանները լինում են տարբեր տեսակների, օրինակ` ստուգաբանական, բացատրական, հոմանիշների, հականիշների, անձնանունների, թարգմանական և այլն։
Դասի ժամանակ ես ուսումնասիրել եմ անձնանունների բառարանը։ Ինձ հետաքրքիր էրիմանալ շատ անունների ծագումը, բացատրությունը և այլ փաստեր։ Օրինակ` Գոռնշանակում է ահեղ, մաշտոց՝ եկեղեցական ծեսերի ժողովածու, և այլն։
Լուրջ և հայրենանվեր աշխատանք են կատարել Մխիթարյան հայրերը և ուրիշ բառագիրները, բայց ժամանակակից օնլայն բառարաններից ավելի հեշտ է օգտվել, քանի որ պետք չէիմանալ այբուբենը, բառը ուղղակի կարելի է գտնել «փնտրել» վանդակում։
Թմկաբերդի առումը
《Թմկաբերդի առումը》 էպիկական պոեմ է, որի գաղափարական բովանդակությունը բարդ էև բազմաշերտ։ Պոեմի հիմնական գաղափարը հասկանալու համար անհրաժեշտ է հասկանալայն գլխավոր միտքը, որը ցանկացել է արտահայտել հեղինակը։ Բայց, դրա հետ միասին, կաննաև այլ առընթեր մտքեր, որոնք ավելի են խորացնում և ամբողջական դարձնում գլխավորմիտքը։ 《Թմկաբերդի առումը》 պոեմում գլխավոր միտքը բարի գործի անմահությանգաղափարն է, որը խոսվելու է դարեդար և մեծ ոգևորությամբ, որին միշտ հակադրվելու է չարգործի»անմահությունը», որը նույնպես խոսվելու է միշտ, սակայն արդեն հակառակ իմաստովլիովին, և այս ամենն ավելի ամբողջական են դարձնում պոեմում արտահայտված մյուս ոչպակաս կարևոր գաղափարները՝ հայրենասիրության և դավաճանության հակադրություն, սիրո միաժամանակ ոգևորող և կործանիչ ուժ, մարդկային կյանքի անցողիկություն և այլն։Պոեմի դեպքերը սկսվում են նրանից, որ Նադիր շահը, զորք հավաքելով, հարձակվում էԹմկաբերդի վրա, որի աննկուն պաշտպանն էր խիզախ Թաթուլն իր զորքով, ով չգիտեր, թեինչ են վախն ու պարտությունը։ Եվ իհարկե ամեն նոր հարձակումը շահամոլ շահի պսակվումէին անհաջողությամբ, թվում էր՝ Թաթուլ անպարտ է և չունի որևէ թուլություն։ Ուժովչկարողանալով տիրանալ բերդին և հաղթել Թաթուլին, Նադիր շահը դիմեց խորամանկության։Այդ դեպքում ո՞վ կհաղթեր հերոսին։ Հերոսին անսահման ուժ և խիզախություն ներշնչող ևմիաժամանակ նրան խորտակող՝ ինչպես ասել է Ֆարսի անմահ բլբուլ Ֆիրդուսին՝.
Ի՞նչը կհաղթի կյանքում հերոսին
Թե չըլինին կինն ու գինին…
Եվ հենց դրանից էլ որոշեց օգտվել Շահը։ Պոեմի գլխավոր հերոսուհին Թմկա տիրուհին է, ովչունի անուն, կարծես դրանով հեղինակը ցանկացել է միաժամանակ ստեղծել կանացիհավաքական, ընդհանուր կերպար։ Եվ ահա, Նադիր շահը, ճանաչելով կնոջը, նրափառասիրական նկրտումները, իր «թովիչ երգչին » ուղարկում է Թմկաբերդ։ Վերջինսհաջողությամբ կատարում է տիրոջ պատվերը՝ գրգռելով կնոջ փառասիրությունը։ Կինը, լիովին տրվելով շահի խոսքերին, վերջիվերջո դառնում է դրանց գերին և կատարում շահիպահանջը։ Հաղթանակից վերադարձած զորքին արբեցնում է գինով և բացում բերդիդարպասները։ Բայց երկար ժամանակ պետք չէր, որպեսզի երևար դավաճանական քայլիողբերգական հետևանքը․ սերն ավելի զորեղ և հավերժական զգացմունք է, քանվախճանական փառասիրությունը։ Եվ ահա, շահը վերջապես հասել է իր նպատակին, վաղեմի թշնամին պարտված է, նրա թովիչ կինն այժմ իրենն է, բերդը՝ գրավված, ուրեմն այլևսի՞նչ է անհրաժեշտ նրան, սակայն վերջնական պահին նրա մեջ կարծես արթնանում և խոսումէ մարդը։Ուրեմն աշխարհում չկա հաստատ ոչ մի բան․ անցողիկ է ամեն ինչ․
-Պատասխան տուր ինձ, մատնիչ սևաչյա,
Մի՞թե Թաթուլը քաջ չէր ու սիրուն․․․
Շահի ծաղրալից հարցին հետևում է տիրուհու հեգնանքով լի պատասխանը.՝
-Քաջ էր ու սիրուն քեզնից առավել ․
Մի բարձր ու ազնիվ տղամարդ էր նա․
Կնոջ մատնությամբ ամրոց չէր առել,
Չէր եղել կյանքում երբեք խաբեբա․․․
Շահի համար արդեն ամեն ինչ պարզ էր, դավաճանողը կդավաճանի նորից, եթե հագեցնեսնրա աճող փառասիրությունը։ Նրա աչքերում Թմկա տիրուհին չուներ այլևս արժեք և ստացավիր արժանի պատիժը՝ մահ։
Հերոսների հոգեվիճակների կտրուկ շրջադարձները հանճարեղորեն պատճառաբանված են։
Կյանքը վաղանցուկ է, ուրեմն ինչու վատ գործ կատարել և սերունդների անեծքինարժանանալ, պետք է հիշվել լավ գործով, լավն է մարդկայինը ու մարդուն դեպի անմահությունտանողը։
Ակսել Բակունց
Ալեքսանդր Ստեփանի Թևոսյանը խորհրդային արձակագիր,գրականագետ, կինոսցենարիստ, թարգմանիչ, գյուղատնտես էր: Ծնվել է հունիսի 25 1889թ. Գորիսում: ԽՍՀՄգրողների միության անդամ, ԽՄԿԿ անդամ 1930 թվականից։ Գրողի հոր տոհմականմականունը Բեգունց էր, որից էլ առաջացել է Բակունց գրական անունը։
Գորիսի ծխական դպրոցն ավարտելուց հետո Բակունցը 1910 թվականին ընդունվումէ Էջմիածնի Գևորգյան ճեմարան, որի դասարանային բաժինն ավարտում է 1917 թվականին։Հետագայում մանկավարժական աշխատանք է կատարում Զանգեզուրի Լոր գյուղում։ Որպեսշարքային զինվոր մասնակցել է Աշկալայի, Իլլիջայի, Արդահանի կռիվներինև Սարդարապատի ճակատամարտին։ Սովորել է Թիֆլիսի պոլիտեխնիկականինստիտուտում, ապա մեկնել Խարկով և 1923 թվականին ավարտել Խարկովիգյուղատնտեսական ինստիտուտը, վերադարձել և թվականներին աշխատել Գորիսում որպեսԶանգեզուրի գավառական գյուղատնտես:
Ակսել Բակունցի նշանավոր և սիրված ստեղծագործություններից մեկը «Միրհավ»-ն է։Պատվածքում պատմում է Դիլան դայու երիտասարդ տարիների մասին, երբ նասիրահարված էր Սոնային, բայց վերջում ամուսնացրին Սոնային ուրիշի հետ։ Միրհավը հենցՍոնան էր, որ արագ թռավ ու կորչեց Դիլան դայու կյանքից։
«Սպիտակ ձին» ստեղծագործության մեջ Բակունցը ներկայացնում է գյուղացուողբերգությունը անարդարության պայմաններում։ Գյուղացին Սիմոնն էր, ով երկու տարի է ինչգնել էր մի սպիտակ ձի, Ցոլակ անունով։ Ձիուն ուզում էին տանել պատերազմ, բայց Սիմոնըկարծում էր որ ձին կարճահասակ է և որ չեն տանի։ Առանց ձիու Սիմոնը աշխատել չէր կարող։
Գրել է «Զանգեզուր» և «Արևի զավակը» կինոնկարների սցենարը։ Գնդակահարվելէ 1937 թվականի հուլիսի 8-ին Ստալինի ցուցումով։
Գրական անունը–
Գրողի հոր տոհմական մականունը Բեգունց էր, որից էլ առաջացել է Բակունց գրական անունը։ Երբ ծնվել է Բակունցը, հոր ալեքսանդրապոլցի ընկերները ընծաներ են ուղարկել՝ հետն էլ խնդրելով, որ որդու անունը Ալեքսանդր դնի ի պատիվ իրենց քաղաքի։ Գրողի հայրն այդպես էլ անում է։ Սակայն Ալեքսանդր անունը կեսճանապարհին է մնում։ Պատանեկան տարիներին Բակունցը խաղում է նորվեգացի դրամատուրգ Բյոռնստեռնե Բյոռնսոնի «Նորապսակները» պիեսի հերոսներից մեկի՝ Ակսելի դերը, և ընկերներն Ալեքսանդրի փոխարեն սկսում են նրան Ակսել կոչել այնքան ժամանակ, մինչև Ալեքսանդր անունը մոռացության է տրվում, և գրողն ընդունում է Ակսել անձնանունը։
Մթնաձոր
Պատմվածքն առաջին անգամ հրատարակվել է «Խորհրդային Հայաստան» օրաթերթում, 1926 թվականի նոյեմբերի 21-ին, ապա 1927 թվականին հեղինակային որոշ փոփոխությամբ այն տեղ է գտել «Մթնաձոր» ժողովածուի մեջ։
1927 թվականից հետո` Բակունցի կենդանության օրոք, պատմվածքը կրճատումներով տպագրվել է դպրոցական դասագրքերում, մասնավորապես, 1933 թվականին այն տեղ է գտել 4-րդ դասարանի դասագրքում, իսկ 1936 թվականին «Որսորդ Ավին» վերնագրով՝ 7-րդ դասարանի դասագրքում։
Ակսել Բակունցի մահից հետո պատմվածքն ամբողջությամբ, ըստ «Մթնաձոր» ժողովածուի բնագրի, տպագրվել է 1955 թվականի Երկերի երևանյան միհատորյակում, 1956 թվականին՝ Բեյրութի «Ամբողջական գործը» ժողովածուի 2-րդ հատորում, 1964 թվականին՝ Երկերի առաջին հատորում, 1969 թվականին` «Ալպիական մանուշակը» ժողովածուի մեջ։
1956 թվականից սկսած` պատմվածքը կրճատումներով անընդհատ տպագրվում է հանրակրթական դպրոցի դասագրքերում։
Միրհավ
Կյանքն իմաստավորող անանց գեղեցկության, ապրեցնող կարոտի մի նուրբ ու հուզիչ պատկեր է այս պատմվածքը։ Բակունցի ոճին շատ բնութագրական է վերհուշային պատումը, որը խոսքին հաղորդում է անմիջականություն, անկեղծություն, բնականություն, հուզականություն։ Վերհուշը, որն առկա է նաև «Խոնարհ աղջիկը» պատմվածքում, «Միրհավում» ևս շատ նպատակային կիրառություն ունի։ Ապրած կյանքի մի պահը, սիրո անկրկնելի մի բռնկումը իմաստավորել է Դիլանի ամբողջ կյանքը, հիմա, աշնան հաճելիորեն ջերմացնող արևի տակ, ծեր Դիլանի վերհուշը կարծես արթմնի երազ լինի, որը հոգու գաղտնիքների խոստովանություն է կյանքին հրաժեշտ տալուց առաջ։ Սա Բակունցի այն եզակի պատմվածքներից է, որի մեջ գեղեցկության հայտնագործությունը կատարվում է մթնաձորյան աշխարհում, այդ գեղեցկությունը դրսից եկած մարդու նկատածը չէ։
Աշնան վերջին օրերին Դիլան դային սովորության համաձայն գնում է այգի՝ դուռ ու ցանկապատ ամրացնելու։ Աշնան արևի տակ նստած՝ Դիլան դային հիշում է իր երիտասարդ տարիները, առաջին սերը՝ Սոնային, որ թռավ միրհավի պես, «հետքից թողեց տխրություն և դառնաթախիծ հուշեր»։ Դարձյալ գրեթե բառեր չկան պատկերվող սիրո համար։ Կա միայն հաճելիորեն ջերմացնող տաք լռություն, որը, սակայն, հասկանալի լռություն է, քանի որ ինչպես Դիլանը, այնպես էլ Սոնան Մթնաձորի մարդիկ են` լռության օրենքով դաստիարակված, և անխոս հասկանում են իրար։
Խոնարհ աղջիկը
Նրբին գեղեցկություններից է հյուսված Բակունցի «Խոնարհ աղջիկը»։ Հերոսը ուսուցիչ է, սովորական գյուղական ուսուցիչ, որին ուղարկել են հեռավոր խուլ գյուղ, որտեղ կորցրել է անգամ ժամանակի զգացողությունը, բայց մրոտ ու հինավուրց գեղջկական այն տունը, որ նա ապրում էր, մի հրապուրիչ աշխարհ է։ Խավար ու հետամնաց այդ գյուղում կար թաքնված մի գեղեցկություն։ Հարցն այս դեպքում ոչ այնքան Խոնարհի գեղեցկությանն է վերաբերում կամ նրա հանդեպ ուսուցչի տածած սիրո զգացողությանը, որքան ուսուցչի հուշերի մեջ վերակենդանացող անցյալին ու մտովի վերապրվող կարոտին։ Դա ո՛չ լուրջ սեր է եղել, ոչ էլ` անլուրջ խաղ, այլ լուռ համակրանք, գեղեցիկը տեսնելու, իր շուրջ, իր էության մեջ ունենալու պահանջ։ Խոնարհի մասին խոսելիս ուսուցիչն ավելի շատ գեղեցիկն ընկալելու, գեղեցիկով ներշնչվելու իր ապրումներն է բացահայտում։ Խոնարհը, ի վերջո, ինքնին ոչ թե սիրո առարկա է, այլ առիթ, որն իր ներկայությամբ դարձյալ ոչ թե սիրային, այլ հոգեկան մտերմության զգացողություն է արթնացնում ուսուցչի մեջ։ Բայց դա նաեւ այն զգացողությունն է, որը կարող էր վերածվել և բռնկուն սիրո, և կորչել չասված բառերի մեջ, այսինքն՝ գյուղի բարոյական օրենքների սահմաններում ամոթից չասվել ու չբացահայտվել։ Միայն հայացքների մի քանի հանդիպումներն են, որ ուսուցչի համար ստեղծում են հոգեկան մտերմության մթնոլորտ։
Բակունցը բացահայտում է մթնաձորյան կյանքի մեկ ուրիշ բովանդակություն։ Վայրի ու հնադավան այդ աշխարհում կատարվում են հոգեկան այնպիսի ողբերգություններ, որոնք առաջանում են բնության ու կենցաղի պարտադրած հավիտենական ներփակվածությունից ու լռությունից։ Թեև ուսուցչի էության մեջ է բռնկվում սերը, բայց սիրո ապրումը Խոնարհի հոգում է, որը, սակայն, երբեք չի բացում իր ներաշխարհը, չի ասում ոչ մի խոսք, այլ միայն նայում է ուսուցչի ետեւից, և ով գիտե, գուցե հոգու մեջ լաց է լինում։ Չկայացած տխուր սիրո պատմություն է այս ամենը, չկայացած մարդկային մտերմության անամոք մի ցավ։ Նրանց բառերն են պակասում, որ ստեղծեն հոգևոր կապ, սակայն բառեր չկան, կա միայն պահի վերապրումը։ Գրողը, հավատարիմ իր նախասիրությանը՝ բնորոշը պահպանելու կողմնորոշմանը, ցույց է տալիս նաեւ Խոնարհի գեղեցկության ու մարդկային երջանկության խորտակումը։ Խոնարհի ճակատագրի վերջին դրվագը այն հատկանշական շարունակությունն է, որ սպասվում էր նրան։
Ալպիական մանուշակ
Գյուղ են գալիս հնագետը, նկարիչը և նրանց հետ է նաև ուղեկցորդը։ Նրանք էլ հենց պատմվածքի հերոսներն են։ «Ալպիական մանուշակում» պատկերվում է իրականության և արվեստագետների հանդիպումը։ Նկարիչը զգայուն խառնվածքով մարդ է։ Նա Կաքավաբերդ է եկել որպեսզի նկարի բնության գեղեցկությունը։ Նրա մեջ արթնանում են գեղեցիկ հուշեր` որպես մեկ այլ կնոջ լրացում։ Նկարիչը կնոջ այդ գեղեցկության մեջ չի նկատում, որ նա հոգսեր ունի, ընկճված է։ Կաքավաբերդից նկարիչը տանում է իր հետ գեղեցիկ տպավորություն ու մի նոր կտավ։ Իր հոգեբանությամբ և մոտեցումով նա հարազատ է պատմվածքի սկզբին և վերջնամասի ռեֆրեններով խորհրդամշվող գեղեցիկի այն ընկալմանը, ըստ որի` «բուրմունքից արբեցած բզեզին» մանուշակը ճոճք էր թվում էր, աշխարհը` ծիրանագույն բուրաստան։
«Բուրմունքից արբեցած բզեզի» մյուս տարբերակը հնագետն է։ Եթե նկարչի համար անցյալը առնչվում է այսօրին, ապա հնագետի համար գոյություն ունի միայն անցյալի գեղեցիկը։ Սա ևս փնտրում է գեղեցիկը, սակայն անցած գնացած գեղեցիկը։ Նա կոխոտում է նուրբ ու քնքուշ ալպիական մանուշակները՝ չտեսնելով նրանց քնքշությունը։ Հնագետը չոր, միայն իր մասնագիտությամբ հետաքրքրվող մարդ է։ Նկարիչը և հնագետը պատմվածքում կերպարներ են փոխաբերական իմաստով։ Ակսել Բակունցը նկարչի և հնագետի կերպարներով ցանկացել է բնութագրել այն արվեստագետներին, որոնք աշխարհին նայում են բզեզի աչքերով։ Չեն տեսնում իրականությունը։ Նրանք եկան, տեսան միայն հաճելին, կյանքի մի եզրը և գնացին, իսկ մյուս եզրը կյանքի բուն խորքը վրիպեց նրանց ուշադրությունից։ Կյանքն ու գրականությունը նման արվեստագետների համար ժամանց է միայն, անկիրք հիացմունքի ու արբեցման առարկա։
Միսաք Մեծարենց
Մեծարենցը սկսել է գրել 15-16 տարեկան հասակից։ Նրա առաջին բանաստեղծությունը, որը գրվել է 1901թվականին և մտնում է «Բաբախումներ» խորագրով տետրի մեջ, ունի «Մարմնի վերք, սրտի վերք» վերնագիրը։ Բանաստեղծական այդ շարքը լույս չի տեսել։ 1903 թվականից Մեծարենցի բանաստեղծություններն սկսում են տպագրվել Պոլսի հայ պարբերական մամուլում («Հանրագիտակ», «Ծաղիկ», «Մասիս» և այլն)։ Իր առաջին ոտանավորները Մեծարենցը տպագրում է Սիրանույշ Պերպերյան ստորագրությամբ։ 1904 թվականին հանդես է գալիս Շավասպ Ծիածան կեղծանունով՝«Ծաղիկ» հանդեսում տպագրելով «Սիրո թափառումներ» և «Գիրկընդխառնում» բանաստեղծությունները։ 1905 թվականին «Մասիսում» տպագրում է «Նոպաները» և «Իրիկվան դեմ» քերթվածները՝ վերջնականապես ընտրելով Միսաք Մեծարենց գրական անունը։ 1906 թվականին Մեծարենցը կազմում և հրատարակության է հանձնում բանաստեղծությունների առաջին ժողովածուն, որը պետք է լույս տեսներ «Ոսկի արիշին տակ» վերնագրով։ Գրաքննությունն արգելում է այդ վերնագրով գիրք հրատարակել, և Մեծարենցը այն վերանվանում է «Ծիածան»։ 1907 թվականին լույս են տեսնում «Ծիածան» և «Նոր տաղեր» ժողովածուները։
Գրական գործունեության հենց առաջին քայլերից Մեծարենցը կատարել է թարգմանություններ ու փոխադրություններ («հայացումներ»), որոնք տպագրության է հանձնել 1905-1907թվականներին, իսկ մի քանիսը տպագրվել են ետմահու։ Հայտնի չէ, թե քանի գործ է թարգմանել կամ հայացրել Մեծարենցը։ Թ. Ազատյանը պնդում է, որ անտիպ են մնում «քանի մը անգլերեն թարգմանություններ», բայց չի կոնկրետացրել, թե ինչ նյութեր են դրանք։ Հետագայում նա ձեռք է բերում թարգմանական մի հատված («Երկարաձիգ խավային գիշեր»)։ Հ. Սիրունին հայտնել է, որ Մեծարենցը «հայացումները ըրած է անգլիացի հեղինակներե, ինչպես Էմրսենեն»։ Սակայն վերջինից որևէ փոխադրություն կամ թարգմանություն մեզ չի հասել։ Մեծարենցի հրատարակած առաջին թարգմանությունը Ջեֆրի Չոսերի (1340-1400) ռոնդոներից («Եռանգ») մեկն է։ Մի համառոտ ծանոթագրությամբ նա բացատրում է, թե ինչու հատկապես այդ բանաստեղծությունն է գրավել իր ուշադրությունը։ «Եռանգը ինծի կհիշեցնե գրեթե իր ժամանակակից մեր սիրերգակներուն բանաստեղծությունները՝ սիրային զգացումի միևնույն կրակովը վառված»։ Սա խոսում է այն մասին, որ Մեծարենցը թարգմանությունների հարցում ուներ որոշակի նախասիրություններ։ Այս դեպքում նա տեսել է հոգեհարազատություն անգլիացի գրողի ռոնդոյի և միջնադարի հայ բանաստեղծների սիրային տաղերի միջև։ Կ. Պոլիս տեղափոխվելուց հետո Մեծարենցն ուսումնասիրել է ֆրանսերենը և այդ լեզվին հմտանալու նպատակով էլ Փարիզի «Ռեվյու դե ռեվյու» հանդեսից փոխադրել ռուս գրող Մամին Սիբիրյակի (1786- 1912) «Խոստովանություն» ստեղծագործությունը՝ «Ձյունին տակ (ճամփու պատմվածք)» վերնագրով։ Նա թարգմանել է անգլիացի գրող Թոմաս Լըվ Փիքոքի (1785-1866) «Սիրո թաղումը» բանաստեղծությունը, որի եղերերգական տրամադրությունը սրտամոտ ու հարազատ էր իրեն։ Դասընկերներից մեկի վկայությամբ Մեծարենցը «թարգմանություններ կըներ Քիպլինկեն, որ 1907-ի Նոպելյան պսակավորն էր»։ Նա Քիփլինգից (1865-1936) թարգմանեց «կենդանագրական» (անիմալիստական) գործերից մեկը՝ «Պիմի (Կապիկի մը պատմությունը)»։ 1906 թվականին բանաստեղծը հրատարակեց ամերիկյան մանկագիր Էոժեն Ֆիլդի (1850-1895) երկու բանաստեղծությունները՝ «Հոլանտական օրոր» և «Փոքրիկ կապույտ տղան»։ Նա թարգմանել է նաև անգլիացի գրող Օսկար Ուայլդի (1854-1900) «Դատաստանատունը» և «Իմաստություն սորվեցնողը» արձակ ստեղծագործությունները։
Մ. Պեշիկթաշլյանից և Պետրոս Դուրյանից հետո Մեծարենցը նոր աստիճանի բարձրացրեց արևմտահայ պոեզիան, արտացոլեց դարասկզբի թուրքահայ կյանքի բարդ և հակասական պայմաններում ապրող ու տառապող առաջավոր անհատի հարուստ ներաշխարհը։ Ընդդիմանալով սուլթանական ռեակցիային, ազգային և սոցիալական ճնշմանը՝ հասարակական ու քաղաքական ծանր պայմաններում Միսաք Մեծարենցը Հակոբ Սիրունու խոսքերով՝ «դարձավ գավառի այն քնքուշ ծաղիկը, որ թաղարին մեջ աճող գրականության հողին ավիշը բերավ, գավառի վայրենի շունչին արվեստի գեղեցկությունը հագցուց, ձևն ու հոգեկան խռովքը ձուլեց»։ Մեծարենցը ստեղծեց հումանիստ, կյանքի ու բնության սիրով ապրող անհատի կերպար, արտահայտեց դեմոկրատական խավերի երազանքը ներդաշնակ աշխարհի մասին։ Մեծարենցը բնության լավագույն երգիչներից է հայ պոեզիայում։ Բնության աստվածացումը նրան հանգեցրել է յուրօրինակ պանթեիստական ըմբռնումների («Ինչ արբեցությամբ…»)։ Մեծարենցի աշխարհայացքի ու ստեղծագործության բնորոշ կողմերից մեկը նրա մարդասիրությունն է, որն ունի որոշակիորեն արտահայտված ժողովրդավարական բովանդակություն։ Հակադրվելով անկումային գրականության «անմարդկային անձնաբանությանը»՝ Մեծարենցը գտնում էր, որ բանաստեղծի կոչումը պետք է լինի սիրո, գթության և անձնազոհության քարոզը։ Նրա քնարական հերոսը երազում է «անանձնական ուրախություն», որը նա պետք է պարգևի բոլոր կենդանի էակներին և, առաջին հերթին, «պարզ մարդերուն՝ գեղջուկներուն ու բանվորին»։ Մեծարենցի բանաստեղծական արվեստը շատ կողմերով կապված է դասական ռոմանտիզմի և սիմվոլիզմի հետ։ Նա արևմտահայ պոեզիայում առաջ քաշեց բանաստեղծական պատկերի կառուցման նոր եղանակներ, ընդգծեց բառի փոխաբերական իմաստը, կատարելության հասցրեց ոտանավորի ձևերը։ Սակայն, ընդհանուր առմամբ, Մեծարենցը հեռու է մնացել սիմվոլիզմի անհատապաշտական բովանդակությունից և ուրբանիստական թեմատիկայից։ Նրա ստեղծագործության վրա մեծ ազդեցություն են թողել հայ միջնադարյան պոեզիան և ժողովրդական բանահյուսությունը։ Մեծարենցի ստեղծագործությունն իր հերթին ներգործել է և՛ արևմտահայ, և՛ արևելահայ պոեզիայի վրա՝ հատկապես բնության պատկերների ընկալման, մարդու և բնության փոխհարաբերության գեղարվեստական մեկնաբանության հարցում։
Մեծարենցը սկսել է գրել 15-16 տարեկան հասակից։ Նրա առաջին բանաստեղծությունը, որը գրվել է 1901թվականին և մտնում է «Բաբախումներ» խորագրով տետրի մեջ, ունի «Մարմնի վերք, սրտի վերք» վերնագիրը։ Բանաստեղծական այդ շարքը լույս չի տեսել։ 1903 թվականից Մեծարենցի բանաստեղծություններն սկսում են տպագրվել Պոլսի հայ պարբերական մամուլում («Հանրագիտակ», «Ծաղիկ», «Մասիս» և այլն)։ Իր առաջին ոտանավորները Մեծարենցը տպագրում է Սիրանույշ Պերպերյան ստորագրությամբ։ 1904 թվականին հանդես է գալիս Շավասպ Ծիածան կեղծանունով՝«Ծաղիկ» հանդեսում տպագրելով «Սիրո թափառումներ» և «Գիրկընդխառնում» բանաստեղծությունները։ 1905 թվականին «Մասիսում» տպագրում է «Նոպաները» և «Իրիկվան դեմ» քերթվածները՝ վերջնականապես ընտրելով Միսաք Մեծարենց գրական անունը։ 1906 թվականին Մեծարենցը կազմում և հրատարակության է հանձնում բանաստեղծությունների առաջին ժողովածուն, որը պետք է լույս տեսներ «Ոսկի արիշին տակ» վերնագրով։ Գրաքննությունն արգելում է այդ վերնագրով գիրք հրատարակել, և Մեծարենցը այն վերանվանում է «Ծիածան»։ 1907 թվականին լույս են տեսնում «Ծիածան» և «Նոր տաղեր» ժողովածուները։
Գրական գործունեության հենց առաջին քայլերից Մեծարենցը կատարել է թարգմանություններ ու փոխադրություններ («հայացումներ»), որոնք տպագրության է հանձնել 1905-1907թվականներին, իսկ մի քանիսը տպագրվել են ետմահու։ Հայտնի չէ, թե քանի գործ է թարգմանել կամ հայացրել Մեծարենցը։ Թ. Ազատյանը պնդում է, որ անտիպ են մնում «քանի մը անգլերեն թարգմանություններ», բայց չի կոնկրետացրել, թե ինչ նյութեր են դրանք։ Հետագայում նա ձեռք է բերում թարգմանական մի հատված («Երկարաձիգ խավային գիշեր»)։ Հ. Սիրունին հայտնել է, որ Մեծարենցը «հայացումները ըրած է անգլիացի հեղինակներե, ինչպես Էմրսենեն»։ Սակայն վերջինից որևէ փոխադրություն կամ թարգմանություն մեզ չի հասել։ Մեծարենցի հրատարակած առաջին թարգմանությունը Ջեֆրի Չոսերի (1340-1400) ռոնդոներից («Եռանգ») մեկն է։ Մի համառոտ ծանոթագրությամբ նա բացատրում է, թե ինչու հատկապես այդ բանաստեղծությունն է գրավել իր ուշադրությունը։ «Եռանգը ինծի կհիշեցնե գրեթե իր ժամանակակից մեր սիրերգակներուն բանաստեղծությունները՝ սիրային զգացումի միևնույն կրակովը վառված»։ Սա խոսում է այն մասին, որ Մեծարենցը թարգմանությունների հարցում ուներ որոշակի նախասիրություններ։ Այս դեպքում նա տեսել է հոգեհարազատություն անգլիացի գրողի ռոնդոյի և միջնադարի հայ բանաստեղծների սիրային տաղերի միջև։ Կ. Պոլիս տեղափոխվելուց հետո Մեծարենցն ուսումնասիրել է ֆրանսերենը և այդ լեզվին հմտանալու նպատակով էլ Փարիզի «Ռեվյու դե ռեվյու» հանդեսից փոխադրել ռուս գրող Մամին Սիբիրյակի (1786- 1912) «Խոստովանություն» ստեղծագործությունը՝ «Ձյունին տակ (ճամփու պատմվածք)» վերնագրով։ Նա թարգմանել է անգլիացի գրող Թոմաս Լըվ Փիքոքի (1785-1866) «Սիրո թաղումը» բանաստեղծությունը, որի եղերերգական տրամադրությունը սրտամոտ ու հարազատ էր իրեն։ Դասընկերներից մեկի վկայությամբ Մեծարենցը «թարգմանություններ կըներ Քիպլինկեն, որ 1907-ի Նոպելյան պսակավորն էր»։ Նա Քիփլինգից (1865-1936) թարգմանեց «կենդանագրական» (անիմալիստական) գործերից մեկը՝ «Պիմի (Կապիկի մը պատմությունը)»։ 1906 թվականին բանաստեղծը հրատարակեց ամերիկյան մանկագիր Էոժեն Ֆիլդի (1850-1895) երկու բանաստեղծությունները՝ «Հոլանտական օրոր» և «Փոքրիկ կապույտ տղան»։ Նա թարգմանել է նաև անգլիացի գրող Օսկար Ուայլդի (1854-1900) «Դատաստանատունը» և «Իմաստություն սորվեցնողը» արձակ ստեղծագործությունները։
Մ. Պեշիկթաշլյանից և Պետրոս Դուրյանից հետո Մեծարենցը նոր աստիճանի բարձրացրեց արևմտահայ պոեզիան, արտացոլեց դարասկզբի թուրքահայ կյանքի բարդ և հակասական պայմաններում ապրող ու տառապող առաջավոր անհատի հարուստ ներաշխարհը։ Ընդդիմանալով սուլթանական ռեակցիային, ազգային և սոցիալական ճնշմանը՝ հասարակական ու քաղաքական ծանր պայմաններում Միսաք Մեծարենցը Հակոբ Սիրունու խոսքերով՝ «դարձավ գավառի այն քնքուշ ծաղիկը, որ թաղարին մեջ աճող գրականության հողին ավիշը բերավ, գավառի վայրենի շունչին արվեստի գեղեցկությունը հագցուց, ձևն ու հոգեկան խռովքը ձուլեց»։ Մեծարենցը ստեղծեց հումանիստ, կյանքի ու բնության սիրով ապրող անհատի կերպար, արտահայտեց դեմոկրատական խավերի երազանքը ներդաշնակ աշխարհի մասին։ Մեծարենցը բնության լավագույն երգիչներից է հայ պոեզիայում։ Բնության աստվածացումը նրան հանգեցրել է յուրօրինակ պանթեիստական ըմբռնումների («Ինչ արբեցությամբ…»)։ Մեծարենցի աշխարհայացքի ու ստեղծագործության բնորոշ կողմերից մեկը նրա մարդասիրությունն է, որն ունի որոշակիորեն արտահայտված ժողովրդավարական բովանդակություն։ Հակադրվելով անկումային գրականության «անմարդկային անձնաբանությանը»՝ Մեծարենցը գտնում էր, որ բանաստեղծի կոչումը պետք է լինի սիրո, գթության և անձնազոհության քարոզը։ Նրա քնարական հերոսը երազում է «անանձնական ուրախություն», որը նա պետք է պարգևի բոլոր կենդանի էակներին և, առաջին հերթին, «պարզ մարդերուն՝ գեղջուկներուն ու բանվորին»։ Մեծարենցի բանաստեղծական արվեստը շատ կողմերով կապված է դասական ռոմանտիզմի և սիմվոլիզմի հետ։ Նա արևմտահայ պոեզիայում առաջ քաշեց բանաստեղծական պատկերի կառուցման նոր եղանակներ, ընդգծեց բառի փոխաբերական իմաստը, կատարելության հասցրեց ոտանավորի ձևերը։ Սակայն, ընդհանուր առմամբ, Մեծարենցը հեռու է մնացել սիմվոլիզմի անհատապաշտական բովանդակությունից և ուրբանիստական թեմատիկայից։ Նրա ստեղծագործության վրա մեծ ազդեցություն են թողել հայ միջնադարյան պոեզիան և ժողովրդական բանահյուսությունը։ Մեծարենցի ստեղծագործությունն իր հերթին ներգործել է և՛ արևմտահայ, և՛ արևելահայ պոեզիայի վրա՝ հատկապես բնության պատկերների ընկալման, մարդու և բնության փոխհարաբերության գեղարվեստական մեկնաբանության հարցում։
Նար-Դոս
«Նեղ օրերից մեկը» պատմվածքը կարդալուց հետո, նստեցի ու սկսեցի մտածել։ Մտածեցի երկար նրա մասին՝ թե ինչ էր փորձում ասել հեղինակը, ինչ խոսք էր ուղղում իր ընթերցողին։ Ավելի լավ հասկանալու համար, մեկ անգամ ևս ցանկացա թարմացնել հիշողությունս և կարդալ ու նայել Նար-Դոսի կյանքի մասին։ Հետո հասկացա մի պարզ բան ամեն ինչ ավելի հեշտ էր, քան ես կարծում էի։ Ավելի հեշտ ու պարզ, բայց դա այն պարզությունը չէր, որի մասին կարող ենք ասել՝ կարդացել ենք, ցանոթ ենք, եղել է։ Դա մի անբացատրելի միտք է ու հասկացողություն, պարզ բայց միևնույն ժամանակ բաց չթողնող, գրավող ու հետաքրքրող։ Քանի որ վերցված է մեր կյանքից։ Պարզ ասելով, չեմ ուզում ասել, որ նա գրել է պարզ վիպակներ, նորավեպեր, այլ այն որ նա մարդու կյանքը գրել է այնպիսին ինչպիսին որ կա։ Առանց այնպիսի մտքերի, որոնց ներսում պատասխանը գտնելու համար պետք է փնտրենք շատ խորը։ Սակայն, չնայած նրան, որ օրինակ «Մեր թաղ»-ի մեջ հեղինակը գրել է հասարակ գյուղացու, աշխատավորի կյանքից վերցված պատմություններ ու դրանք շարադրել մեզ համար պարզ լեզվով՝ պատմությունները, սյուժեն, կյանքը դրանք մի լրիվ, անվերջ խորհելու պատճառ են դառնում։ Եվ հենց այդպես է Նար-Դոսի մոտ, ըստ իս, ամեն ինչը պարզ է, բայց գրավիչ ու իսկական։ Իր գրելաոճն ու վիպակները, նովելներն էլ հենց պատմում են նրա մասին, թե ինչպիսին է եղել հեղինակը՝ ակամայից նրանք խոսում են։ Նար-Դոսը (Միքայել Հովհաննիսյան) ծնվել է Թիֆլիսում, աշխատել խմբագրատանը, ստեղծագործել։ Նա անգամ չէր սիրում իր քաղաքից բացակայել։ Այս ամենի հետ նա կյանքն էլ ընկալել է ամեն ինչով՝ իր բարությամբ, իր չարությամբ ու թշվառությամբ, խղճով, լի աշխատանքով, ինչի վառ ապացույցն են նրա գրչին պատկանող ամեն պատմվածք։ Կրկին վերադառնում եմ «Նեղ օրերից մեկը» պատմվածքին, որտեղ Պապիկյանի գրքերից վաճառվել էին ընդամենը մի քանիսը, որում հերոսը ամեն կերպ փորձում էր գտնել օրվա ապրուստը ու չկորցնել տանիքը՝ վարձով։ Հետաքրքիր է վերջը․ «Հինգ ամիս է` ռոճիկ չեմ ստացել, կհավատա՞ս, թե չէ: Մի րոպե Պատրիկյանը լուռ նայում էր քարտուղարի աչքերին: — Բաս ինչո՞վ ես ապրում, — հարցրեց: — Դու՞ ինչով ես ապրում, — եղավ քարտուղարի պատասխանը: Պատրիկյանը ձեռքով հուսահատական մի շարժում արավ, գլխարկը ոչ թե ծածկեց, այլ ծածկելիս ուղղակի խփեց գլխին և դուրս գնաց»: Մենք մեր մասին այդքան չենք մտածում, չենք զարմանում, չենք անհանգստանում ինչքան մեզ մոտիկ մարդկանց մասին։ Ըստ իս հենց այսպես էլ Պապիկյանը, նա մի կերպ մտածում էր իր մասին,կամ ավելի ճիշտ չէր մտածում՝ չգիտեմ։ Բայց քարտուղարի խոսքելը լսելիս նա զարմացավ ու մտահոգվեց՝ ինչպե՞ս։ Եվ քարտուղարի պատասխանը՝ հարցը, տվեց բոլոր հարցերի պատասխանը։ Այդ ժամ անցավ նաև Պապիկյանի զարմանքը։
Այն պատճառով,որ Նար-Դոսը գրել է մարդկանց մասին՝ նրանց էության, մտածելակերպի , նրա պատմվածքները չեն հնանում և մնում են արդի մինչ այսօր։ Այդպես էլ «Թե ի՛նչ եղավ հետո, երբ շաքարամանից երկու կտոր շաքար պակասեց» պատմվածքն է։ Հերոսը ապրում է աշխատելու համար, տան հոգսը թեթևացնելու համար, կա նրա մայրը ոչ այդքան հաճելի մի կին։ Մայրը չարախոսը, խիստ, անգամ դժգոհ, որ չի թողնում անգամ իր հարսը ազատ շնչի։ Երկու շաքարի կտորները, որոնք պետք է բերեին քաղցրություն հակառակը դարձան դառնության ու աղի, վաղուց արդեն լցված, արցունքների պատճառ։ «Կնոջն սպանելու համար մեղադրվող դրոգապան Յագորը նախնական քննության ժամանակ դատական քննչի հարցուփորձին պատասխանելով՝ ասաց.
— Մի մուշտի տվի, է՛լի, ուրիշ բան խո չե՛մ արել»։ Եվ իրոք ինչ էր արել նա, բացի մի հարվածից․․․ ոչ ինչ չէր արել, իսկ կինը արդեն չկար այլ կար նրա անշունչ մարմինը, որը հուսով եմ այժմ կլինի ազատ։
Նույն «Մեր թաղը» ժողովածուին է պատկանում նաև «Ինչպես բժշկեցին» պատմվածքը։ Այստեղ նույնպես հեղինակը պատմում է օրվա հացը մի կերպ վաստակող մի ընտանիքի մասին։ Աղջկա՝ Մարթայի, մայրը մահացել է, հայրը ծերացել՝ սպիտակ մորուքով։ Մարթան իր մորից սովորել էր և մեծացել՝ հավատը սրտում, նա մաքուր հոգով էր ու պատրաստ էր հարկն եղած դեպքում միշտ օգնության ձեռք մեկնել։ Սակայն ինչպես պատմվածքում է ասվում․ «— Դու գիտում չես, բիձա ջան, սուրբն արդարին ա բռնում, որ մեղավորները խելքի գան, իրան ընդդեմ բան չանեն: Համա դու դարդ մի անի, — ավելացրեց Գրիգորը խրախուսիչ ժպիտով խփելով ծերունուուսին, — ես էս ա, լավացնելու եմ: Ինձ գրբաց Գրիգոր կասեն, սատանեք չէ, Սադայելն էլ գա, իմ ձեռքից պրծնիլ չի: Դե, հըմի սկսենք»: Սուրբը իրոք որ բռնեց արդարին և Մարթան գժվեց։ Անգամ Գրիգորը չկարողացավ նրան օգնել։ Չգիտեմ միգուցե, ըստ իս, պատճառներից մեկն էլ այն էր, որ քսան ռուբլին ետ վերցրեցին՝ չէ՞ որ ասում են ամեն մի արած լավություն խետք է գնահատվի։ Ինչևէ այդ հասարակ, խեղջ, իր մի օրվա հաց ու ջրով ապրող ընտանիքի վերն էլ սա էր։ «Մարթան թեև շուտով լավացավ մաթրախի խարաններից, բայց մի քանի ամսից հետո մեռավ նույն խելագար դրության մեջ: Նրան շուտով հետևեց և ծերունի հայրը:
Իսկ գրբաց Գրիգորը մինչև օրս էլ շարունակում է իր արհեստը՝ առաջվա պես ժպտուն աչքերով և կարմիր այտերով»:
«Նեղ օրերից մեկը» պատմվածքը կարդալուց հետո, նստեցի ու սկսեցի մտածել։ Մտածեցի երկար նրա մասին՝ թե ինչ էր փորձում ասել հեղինակը, ինչ խոսք էր ուղղում իր ընթերցողին։ Ավելի լավ հասկանալու համար, մեկ անգամ ևս ցանկացա թարմացնել հիշողությունս և կարդալ ու նայել Նար-Դոսի կյանքի մասին։ Հետո հասկացա մի պարզ բան ամեն ինչ ավելի հեշտ էր, քան ես կարծում էի։ Ավելի հեշտ ու պարզ, բայց դա այն պարզությունը չէր, որի մասին կարող ենք ասել՝ կարդացել ենք, ցանոթ ենք, եղել է։ Դա մի անբացատրելի միտք է ու հասկացողություն, պարզ բայց միևնույն ժամանակ բաց չթողնող, գրավող ու հետաքրքրող։ Քանի որ վերցված է մեր կյանքից։ Պարզ ասելով, չեմ ուզում ասել, որ նա գրել է պարզ վիպակներ, նորավեպեր, այլ այն որ նա մարդու կյանքը գրել է այնպիսին ինչպիսին որ կա։ Առանց այնպիսի մտքերի, որոնց ներսում պատասխանը գտնելու համար պետք է փնտրենք շատ խորը։ Սակայն, չնայած նրան, որ օրինակ «Մեր թաղ»-ի մեջ հեղինակը գրել է հասարակ գյուղացու, աշխատավորի կյանքից վերցված պատմություններ ու դրանք շարադրել մեզ համար պարզ լեզվով՝ պատմությունները, սյուժեն, կյանքը դրանք մի լրիվ, անվերջ խորհելու պատճառ են դառնում։ Եվ հենց այդպես է Նար-Դոսի մոտ, ըստ իս, ամեն ինչը պարզ է, բայց գրավիչ ու իսկական։ Իր գրելաոճն ու վիպակները, նովելներն էլ հենց պատմում են նրա մասին, թե ինչպիսին է եղել հեղինակը՝ ակամայից նրանք խոսում են։ Նար-Դոսը (Միքայել Հովհաննիսյան) ծնվել է Թիֆլիսում, աշխատել խմբագրատանը, ստեղծագործել։ Նա անգամ չէր սիրում իր քաղաքից բացակայել։ Այս ամենի հետ նա կյանքն էլ ընկալել է ամեն ինչով՝ իր բարությամբ, իր չարությամբ ու թշվառությամբ, խղճով, լի աշխատանքով, ինչի վառ ապացույցն են նրա գրչին պատկանող ամեն պատմվածք։ Կրկին վերադառնում եմ «Նեղ օրերից մեկը» պատմվածքին, որտեղ Պապիկյանի գրքերից վաճառվել էին ընդամենը մի քանիսը, որում հերոսը ամեն կերպ փորձում էր գտնել օրվա ապրուստը ու չկորցնել տանիքը՝ վարձով։ Հետաքրքիր է վերջը․ «Հինգ ամիս է` ռոճիկ չեմ ստացել, կհավատա՞ս, թե չէ: Մի րոպե Պատրիկյանը լուռ նայում էր քարտուղարի աչքերին: — Բաս ինչո՞վ ես ապրում, — հարցրեց: — Դու՞ ինչով ես ապրում, — եղավ քարտուղարի պատասխանը: Պատրիկյանը ձեռքով հուսահատական մի շարժում արավ, գլխարկը ոչ թե ծածկեց, այլ ծածկելիս ուղղակի խփեց գլխին և դուրս գնաց»: Մենք մեր մասին այդքան չենք մտածում, չենք զարմանում, չենք անհանգստանում ինչքան մեզ մոտիկ մարդկանց մասին։ Ըստ իս հենց այսպես էլ Պապիկյանը, նա մի կերպ մտածում էր իր մասին,կամ ավելի ճիշտ չէր մտածում՝ չգիտեմ։ Բայց քարտուղարի խոսքելը լսելիս նա զարմացավ ու մտահոգվեց՝ ինչպե՞ս։ Եվ քարտուղարի պատասխանը՝ հարցը, տվեց բոլոր հարցերի պատասխանը։ Այդ ժամ անցավ նաև Պապիկյանի զարմանքը։
Այն պատճառով,որ Նար-Դոսը գրել է մարդկանց մասին՝ նրանց էության, մտածելակերպի , նրա պատմվածքները չեն հնանում և մնում են արդի մինչ այսօր։ Այդպես էլ «Թե ի՛նչ եղավ հետո, երբ շաքարամանից երկու կտոր շաքար պակասեց» պատմվածքն է։ Հերոսը ապրում է աշխատելու համար, տան հոգսը թեթևացնելու համար, կա նրա մայրը ոչ այդքան հաճելի մի կին։ Մայրը չարախոսը, խիստ, անգամ դժգոհ, որ չի թողնում անգամ իր հարսը ազատ շնչի։ Երկու շաքարի կտորները, որոնք պետք է բերեին քաղցրություն հակառակը դարձան դառնության ու աղի, վաղուց արդեն լցված, արցունքների պատճառ։ «Կնոջն սպանելու համար մեղադրվող դրոգապան Յագորը նախնական քննության ժամանակ դատական քննչի հարցուփորձին պատասխանելով՝ ասաց.
— Մի մուշտի տվի, է՛լի, ուրիշ բան խո չե՛մ արել»։ Եվ իրոք ինչ էր արել նա, բացի մի հարվածից․․․ ոչ ինչ չէր արել, իսկ կինը արդեն չկար այլ կար նրա անշունչ մարմինը, որը հուսով եմ այժմ կլինի ազատ։
Նույն «Մեր թաղը» ժողովածուին է պատկանում նաև «Ինչպես բժշկեցին» պատմվածքը։ Այստեղ նույնպես հեղինակը պատմում է օրվա հացը մի կերպ վաստակող մի ընտանիքի մասին։ Աղջկա՝ Մարթայի, մայրը մահացել է, հայրը ծերացել՝ սպիտակ մորուքով։ Մարթան իր մորից սովորել էր և մեծացել՝ հավատը սրտում, նա մաքուր հոգով էր ու պատրաստ էր հարկն եղած դեպքում միշտ օգնության ձեռք մեկնել։ Սակայն ինչպես պատմվածքում է ասվում․ «— Դու գիտում չես, բիձա ջան, սուրբն արդարին ա բռնում, որ մեղավորները խելքի գան, իրան ընդդեմ բան չանեն: Համա դու դարդ մի անի, — ավելացրեց Գրիգորը խրախուսիչ ժպիտով խփելով ծերունուուսին, — ես էս ա, լավացնելու եմ: Ինձ գրբաց Գրիգոր կասեն, սատանեք չէ, Սադայելն էլ գա, իմ ձեռքից պրծնիլ չի: Դե, հըմի սկսենք»: Սուրբը իրոք որ բռնեց արդարին և Մարթան գժվեց։ Անգամ Գրիգորը չկարողացավ նրան օգնել։ Չգիտեմ միգուցե, ըստ իս, պատճառներից մեկն էլ այն էր, որ քսան ռուբլին ետ վերցրեցին՝ չէ՞ որ ասում են ամեն մի արած լավություն խետք է գնահատվի։ Ինչևէ այդ հասարակ, խեղջ, իր մի օրվա հաց ու ջրով ապրող ընտանիքի վերն էլ սա էր։ «Մարթան թեև շուտով լավացավ մաթրախի խարաններից, բայց մի քանի ամսից հետո մեռավ նույն խելագար դրության մեջ: Նրան շուտով հետևեց և ծերունի հայրը:
Իսկ գրբաց Գրիգորը մինչև օրս էլ շարունակում է իր արհեստը՝ առաջվա պես ժպտուն աչքերով և կարմիր այտերով»:
Եղիշե Չարենց
Եղիշե Չարենցը Գուրգեն Մահարուն պատմել է, թե Կարս էր եկել Չարենց ազգանունով մի բժիշկ, որի ցուցատախտակի «Չարենց» մակագրությունն էլ վերցրել է։ Պատանեկան տարիների մտերիմները այլ բացատրություններ էլ են տալիս։ Ըստ Կարինե Քոթանջյանի՝ բանաստեղծը Չարենց է մկրտվել, որովհետև մանկուց եղել է չար երեխա։ Նրան այնքան են չար ասել, որ Չարենց էլ մնացել է։ Իսկ Անուշավան Ջիդեջյանը (Վիվան) բանաստեղծի կողմից վկայել է, որ Չարենց անունն առաջացել է Ալեքսանդր Պուշկինի «Անչար» ոտանավորի հնչյունական տեղաշարժերի արդյունքում, անչարը ծառատեսակ է, որ աճում է անապատում, և որի արմատները թույն են արտադրում։ 1921 թվականից «Չարենց» գրական անունը նրա համար դառնում է նաև քաղաքացիական ազգանուն։ «Չարենց» անվան ընտրությանը բանաստեղծն ավելի ուշ տվել է տրամաբանական այսպիսի բացատրություն. «Աշխարհում բարու դիմակի տակ շատ հաճախ չարն է թաքնված, ես էլ իմ հոգու բարի բովանդակությանը, այսպես ասած, չար անուն եմ տվել»։
1912 թվականին Թիֆլիսի «Պատանի» ալմանախում Եղիշե Սողոմոնյան ստորագրությամբ տպագրվում է «Ծաղիկները հեզ թեքվում են քամու օրորի տակին» տողով սկսվող բանաստեղծությունը, իսկ 1914 թվականին արդեն «Եղիշե Չարենց» ստորագրությամբ լույս է տեսնում 17-ամյա պատանու «Երեք երգ տխրադալուկ աղջկան» գրքույկը՝ նվիրված Աստղիկ Ղոնդախչյանին. այն ընդգրկում էր մեկը մյուսին շարունակող երեք բանաստեղծություն։ Հաջորդ տարի՝ 1915 թվականին, լույս է տեսնում «Կապուտաչյա հայրենիք» պոեմը։ 1916 թվականին Թիֆլիսում լույս է տեսնում «Դանթեական առասպել» պոեմը։ Այդ օրերին էլ մեկնում է Մոսկվա՝ ուսումը շարունակելու Շանյավսկու համալսարանում, և մնում է այնտեղ մինչև 1917 թվականի գարունը։ 1918-1920 թվականներին գրում է «Սոմա», «Ամբոխները խելագարված» պոեմները և «Ողջակիզվող կրակ» շարքը։ 1920-1921 թվականներին Չարենցը գրում է «Նաիրի երկրից», «Դեպի ապագան», «Բրոնզե թևերը կարմիր գալիքի» ռադիոպոեմները։ 1922-1924 թվականներին Չարենցի նոր որոնումների շրջանն է. ստեղծվում են «Պոեզոզուռնա», «Կոմալմանախ» ժողովածուները, «Ռոմանս անսեր» պոեմը, «Ասպետական» ռապսոդիան, «Կապկազ թամաշան»։ 1915 թվականին նա զինվորագրվում է Քանաքեռում կազմավորվող հայկական կամավորական խմբերին և որպես սանիտար, նաև որպես կռվող զինվոր՝ հասնում է մինչև Վան։ 1930-ականներին Չարենցին Հայաստանի գրողները խորհուրդ են տալիս մեկնել Հայաստանից դեպի Ռուսաստան, քանի որ կանխազգում էին, որ հնարավոր է՝ բանաստեղծը ստալինյան ռեպրեսիաների զոհը դառնա։ Խաչիկ Դաշտենցին Չարենցն ասել է, որ չի կարող մեկնել Հայաստանից, քանի որ իրեն Հայաստանից դուրս չի պատկերացնում։
Եղիշե Չարենցը Գուրգեն Մահարուն պատմել է, թե Կարս էր եկել Չարենց ազգանունով մի բժիշկ, որի ցուցատախտակի «Չարենց» մակագրությունն էլ վերցրել է։ Պատանեկան տարիների մտերիմները այլ բացատրություններ էլ են տալիս։ Ըստ Կարինե Քոթանջյանի՝ բանաստեղծը Չարենց է մկրտվել, որովհետև մանկուց եղել է չար երեխա։ Նրան այնքան են չար ասել, որ Չարենց էլ մնացել է։ Իսկ Անուշավան Ջիդեջյանը (Վիվան) բանաստեղծի կողմից վկայել է, որ Չարենց անունն առաջացել է Ալեքսանդր Պուշկինի «Անչար» ոտանավորի հնչյունական տեղաշարժերի արդյունքում, անչարը ծառատեսակ է, որ աճում է անապատում, և որի արմատները թույն են արտադրում։ 1921 թվականից «Չարենց» գրական անունը նրա համար դառնում է նաև քաղաքացիական ազգանուն։ «Չարենց» անվան ընտրությանը բանաստեղծն ավելի ուշ տվել է տրամաբանական այսպիսի բացատրություն. «Աշխարհում բարու դիմակի տակ շատ հաճախ չարն է թաքնված, ես էլ իմ հոգու բարի բովանդակությանը, այսպես ասած, չար անուն եմ տվել»։
1912 թվականին Թիֆլիսի «Պատանի» ալմանախում Եղիշե Սողոմոնյան ստորագրությամբ տպագրվում է «Ծաղիկները հեզ թեքվում են քամու օրորի տակին» տողով սկսվող բանաստեղծությունը, իսկ 1914 թվականին արդեն «Եղիշե Չարենց» ստորագրությամբ լույս է տեսնում 17-ամյա պատանու «Երեք երգ տխրադալուկ աղջկան» գրքույկը՝ նվիրված Աստղիկ Ղոնդախչյանին. այն ընդգրկում էր մեկը մյուսին շարունակող երեք բանաստեղծություն։ Հաջորդ տարի՝ 1915 թվականին, լույս է տեսնում «Կապուտաչյա հայրենիք» պոեմը։ 1916 թվականին Թիֆլիսում լույս է տեսնում «Դանթեական առասպել» պոեմը։ Այդ օրերին էլ մեկնում է Մոսկվա՝ ուսումը շարունակելու Շանյավսկու համալսարանում, և մնում է այնտեղ մինչև 1917 թվականի գարունը։ 1918-1920 թվականներին գրում է «Սոմա», «Ամբոխները խելագարված» պոեմները և «Ողջակիզվող կրակ» շարքը։ 1920-1921 թվականներին Չարենցը գրում է «Նաիրի երկրից», «Դեպի ապագան», «Բրոնզե թևերը կարմիր գալիքի» ռադիոպոեմները։ 1922-1924 թվականներին Չարենցի նոր որոնումների շրջանն է. ստեղծվում են «Պոեզոզուռնա», «Կոմալմանախ» ժողովածուները, «Ռոմանս անսեր» պոեմը, «Ասպետական» ռապսոդիան, «Կապկազ թամաշան»։ 1915 թվականին նա զինվորագրվում է Քանաքեռում կազմավորվող հայկական կամավորական խմբերին և որպես սանիտար, նաև որպես կռվող զինվոր՝ հասնում է մինչև Վան։ 1930-ականներին Չարենցին Հայաստանի գրողները խորհուրդ են տալիս մեկնել Հայաստանից դեպի Ռուսաստան, քանի որ կանխազգում էին, որ հնարավոր է՝ բանաստեղծը ստալինյան ռեպրեսիաների զոհը դառնա։ Խաչիկ Դաշտենցին Չարենցն ասել է, որ չի կարող մեկնել Հայաստանից, քանի որ իրեն Հայաստանից դուրս չի պատկերացնում։
Դանիել Վարուժան
novուժանի գրական նախափորձերը վերաբերում են Քաղկեդոնի գիշերօթիկում ուսանելու տարիներին։ Առաջին ոտանավորները հրապարակվել են աշակերտական «Արձագանք մոտայի» (1901) ձեռագիր թերթում։ 1902 թ. բանաստեղծը պատրաստել է իր առաջին ժողովածուն՝ «Ծաղկեփունջ կամ բրգնիքցիի մը նվագները», որը մնացել է անտիպ։ Առաջին տպագիր գործերն են «Բանաստեղծ նահապետին շիրիմին առջև» բանաստեղծությունը և «Եիկիտ Տոնել» դյուցազնավեպը («Բազմավեպ», 1904)։ 1904 թ. կազմել է իր երկրորդ ժողովածուն՝ «Փուշի ակոսներ» (սկզբնապես՝ «Մրկահույզ կայծոռիկներ») խորագրով, որը նույնպես չի տպագրվել։
«Սարսուռներ»
1905 թ. տպագրության է ներկայացրել մի նոր ժողովածու՝ «Սարսուռներ», որտեղ առաջին անգամ ստորագրել է՝ Դանիել Վարուժան։ Սակայն Մխիթարյան հայրերը հարմար չեն գտել ամբողջապես հրատարակել այն։ Բանաստեղծությունների մի մասը նույն թվականին լույս է տեսել «Գեղունի» և «Բազմավեպ» հանդեսներում (1905)։ «Գեղունի»-ում տպագրվածները 1906 թ. հրատարակվել են Վենետիկում «Սարսուռներ» խորագրով։ Ժողովածուն Սիամանթոյի բանաստեղծական շարքերից հետո բերում է նոր գաղափարներ ու նոր ոճ. բնության, սիրո, անորոշ երազանքի տարածված մոտիվների փոխարեն ներշնչանքի աղբյուր է դառնում իրական կյանքը՝ մարդկային ճակատագրերով («Հիվանդ է»)։
Բանաստեղծը խորհում է ժողովրդի և անհատի, արվեստի և իրականության, բանաստեղծի և աշխարհի բարդ ու բազմազան կապերի մասին («Մուսային», «Ավազանին ձուկերուն», «Երազ և խոհ»)՝ արծարծելով մարդու տառապանքների հանդեպ բարության, անձնազոհության, հումանիզմի դեռես աղոտ գաղափարներ։ «Սարսուռներ»-ը որոշ իմաստով գեղարվեստական ծրագիր է, որտեղ նշմարվում են Վարուժանի ապագա ստեղծագործության գրեթե բոլոր հիմնական հատկանիշները։ Բանաստեղծը աշխարհը տեսնում է ռոմանտիկական սուր բևեռացումների մեջ, մտածում վառ արտահայտված պատկերների լեզվով, հոգեբանական ու առարկայական տեսարանները ներկայացնում հատու և խոշոր գծերով։ Շարունակում է ձևավորվել բանաստեղծական աշխարհայեցողության այն կերպը, որով բնութագրվում է մի ամբողջ գրական ուղղություն՝ հայկական նեոռոմանտիզմը, որն իր ամենացայտուն արտահայտությունը պիտի գտներ Վարուժանի ստեղծագործության մեջ։
«Ցեղին սիրտը»
Վարուժանի երկրորդ գիրքը՝ «Ցեղին սիրտը» (1909), նշանավորում է արևմտահայ բանաստեղծական մտքի զարգացման մի նոր աստիճան։ Ռեակցիայի ծանր տարիները մնացել էին ետևում։ 1908 թ. երիտթուրքական հեղափոխությունը ժամանակավոր հնարավորություն էր ստեղծել համախմբելու ցրված գրական ուժերը։ Գրական անհատը ներաշխարհի անձուկ ոլորտից դուրս էր գալիս կենսական լուրջ հարցադրումների ասպարեզ։ Վարուժանը դառնում է գրական նոր շարժման կենտրոնական դեմքը։ Ժողովածուի լայնահուն պոեզիան հնչեցնում է ազգային ու համամարդկային ցավի, վրեժի ու պայքարի երգը («Ձոն», «Նեմեսիս»)։ Քաղաքական ու սոցիալական ճնշման «Բագինին վրա» բարոյապես ու ֆիզիկապես ողջակիզվում է ոչ միայն հայը, այլև մարդն առհասարակ («Հայրենիքի ոգին», «Թիապարտները», «Վաղվան բողբոջներ», «Լվացարարուհին», «Ջարդը»)։ Վրեժի ու պայքարի «Կրկեսին մեջ» հերոսանում է ոչ միայն դարերով հալածված մի փոքրիկ ազգ, այլն իր վաղվա օրը կերտող մի ամբողջ մարդկություն («Վերածնություն», «Կռվի երթ», «Վահագն», «Դյուցազնի մը սուրին»)։
Ազգային-ազատագրության հույսերի արթնացման նոր ալիքը քաղաքական ու սոցիալական սուր շեշտվածություն է հաղորդում Վարուժանի բանաստեղծությանը։ «Ցեղին սիրտը» ժողովածուի մեջ նոր ձևով ու բովանդակությամբ շարունակվում են Խ․ Աբովյանի, Ղ. Ալիշանի, Մ․. Պեշիկթաշլյանի, Րաֆֆու ռոմանտիկական ավանդույթները։ Հայրենասիրությունը միայն զգացմունք չէ, այլև գաղափար, աշխարհայացք, գեղարվեստական մթնոլորտի կազմակերպման եղանակ, պոետիկական համակարգը ձնավորող սկզբունք։ Վարուժանը խորապես յուրացրել էր համաշխարհային հին ու նոր մշակույթի փորձը, երազում էր ստեղծել «մարդ էակին գիրքը»՝ իրար ձուլելով արևմտյան մտքի խստությունն ու արևելյան երևակայության կանոնազանց ազատությունը, վենետիկյան գույներն ու ֆլանդրիական «բարբարոս իրապաշտությունը»։ Սակայն ժողովրդի քաղաքական ճակատագրի անհրաժեշտությամբ գեղարվեստական խոսքը պետք է դառնար պայքարի զենք, հագենար հրապարակախոսական տարերքով։ Այս հարկադրական ինքնօտարումը վերաճում է ստեղծագործող անհատի ներքին դրամայի («Տրտունջք»), որով բնութագրվում է ժամանակի արևմտահայ բանաստեղծությունն առհասարակ։ «Ցեղին սիրտը» հարազատ ժողովրդի «ծովածուփ արյան» և ճնշված մարդկության դարավոր տառապանքի աղաղակն է։
«Հեթանոս երգեր»
Վարուժանի յուրաքանչյուր նոր ժողովածու բաց է անում արվեստի նոր ուղղություն, բերում է նոր բովանդակություն ու ոճ, հաստատում գեղարվեստական ձևի նոր սկզբունքներ՝ դասականորեն ներկայացնելով գրական շարժման տվյալ պահի համար բնորոշ միտումները։
«Հեթանոս երգեր»-ը (1912) 1910-ական թթ․ ծայր առած «հեթանոսական» շարժման ամենաամբողջական արտահայտությունն է։ Այս հոսանքի էությունն ազատության, ուժի, գեղեցկության պաշտամունքն էր՝ ի հակադրություն տիրող սոցիալական ու բարոյական անկման, բարքերի ապականության, մարդու բնական նկարագրի աղավաղման։ Գրքի երկու բաժիններում («Հեթանոս երգեր» և «Գողգոթայի ծաղիկներ») Վարուժանը պատկերում է իրարից տարբեր և իրար հակադրվող երկու աշխարհ։ «Ասպետական դարերու, «մեծազոր կենցաղի» փառաբանությունը չէր նշանակում անցյալի իդեալականացում կամ պատմության վաղնջական ժամանակները վերադառնալու կոչ․ դա միայն գեղարվեստական պայմանականություն էր, որով բանաստեղծը մարմին էր տալիս ուժեղ, առնական, կատարյալ մարդու, ազատ, ներդաշնակ ու գեղեցիկ աշխարհի մասին իր իդեալներին («Գեղեցկության արձանին», «Վանատուր», «Հեթանոսական», «Օ՛ Տալիթա», «Արևելյան բաղնիք», «Մեռած աստվածներուն», «Հարճը»)։ Արվեստի հրաշքով նա փորձում է վերագտնել մարդկության կորցրած արժեքները («Բեգաս», «Լույսը»)։
Իդեալի այսպիսի բարձրությունից բուրժուական աշխարհը ներկայացվում է որպես մարդկային չարչարանքի գողգոթա։ Գործարաններում, հանքերում, աշխատանքի բորսաներում եռում է մարդկանց բազմամիլիոն բանակը, ապրելը վերածվում է գոյության ծանր հարկադրանքի։ Մարդն օտարվում է իր նախաստեղծ էությունից, «ոսկի հորթի» պաշտամունքը, կեղծիքը, սուտը եղծում են գեղեցկի մաքուր իդեալը՝ ապրելու երջանկությունը դարձնելով գոյության դրամա («Բանվորուհին», «Սպասում», «Ընկեցիկը», «Մեռնող բանվոր», «Մեքենաները», «Դադար», «Մայիս մեկ»)։
«Հեթանոս երգեր»-ի գեղագիտական համակարգի հիմքը վսեմի կատեգորիան է՝ հերոսականի, ուժի, գեղեցկի կոնկրետ դրսևորումներով։ Եթե կլասիցիստներն անտիկ ժամանակներում փնտրում էին քաղաքացիական արիության ու առաքինության օրինակներ, իսկ Լըկոնտ դը Լիլը՝ սոցիալական ներդաշնակության իդեալ, ապա Վարուժանի ստեղծագործության մեջ հեթանոսական կենցաղի դրվագները վերանում են իրենց պատմական ժամանակից, այդ յուրօրինակ գեղարվեստական իրականության մեջ անունն ու տարազը փոխած ապրում է ժամանակակից մարդը։
«Գողգոթայի ծաղիկներ» շարքը ընդհանրության որոշ եզրեր ունի Էմիլ Վերհառնի ստեղծագործության հետ։ Էական տարբերությունն այն է, որ եթե Վերհառնը համանման բանաստեղծություններում հետևում էր որոշակի սոցիալական ուտոպիայի, ապա Վարուժանի ակնկալած վերածնությունը չէր ենթադրում որևէ հայտնի սկզբունքով կազմակերպված սոցիալական իրականություն, հակառակ ակնհայտ դեմոկրատական կողմնորոշմանը՝ հայ բանաստեղծի իդեալը կապվում էր գեղեցկի, ներդաշնակի, բնականի թագավորության որքան հրապուրիչ, նույնքան էլ անիրական մի աշխարհի հետ։
«Հացին երգը»
Երեք ժողովածուները լույս ընծայելուց հետո Վարուժանը պատրաստվում է հրատարակել «Հացին երգը» բանաստեղծական շարքը, որի վրա սկսել էր աշխատել դեռևս 1909-1910 թվականներից («Հացին երգը» գարնան դեմ պիտի սկսիմ»)։
«Հացին երգը» Վարուժանի ստեղծագործության մեջ որքան շարունակություն, նույնքան էլ սկիզբ էր․ բանաստեղծը ձգտում էր «Ցեղին սիրտը» և «Հեթանոս երգեր» շարքերի դասական արվեստի չափանիշները ձուլել ժողովրդական մտածողության տարերքին («Առաջին ծիլեր», «Ցորյանի ծովեր», «Հասուն արտ», «Հունձք կը ժողվեմ․․․», «Կամներգ», «Երնում»)։ Այս տեսակետից Վարուժանի վերջին գիրքը եզակի երևույթ է արևմտահայ բանաստեղծության մեջ։
Վարուժանը ծրագրել էր նաև գրել «Գինիին երգը» և մշակել ամբողջ «Սասնա ծռեր» էպոսը, բայց ողբերգական մահն անկատար թողեց այս ծրագրերը։
novուժանի գրական նախափորձերը վերաբերում են Քաղկեդոնի գիշերօթիկում ուսանելու տարիներին։ Առաջին ոտանավորները հրապարակվել են աշակերտական «Արձագանք մոտայի» (1901) ձեռագիր թերթում։ 1902 թ. բանաստեղծը պատրաստել է իր առաջին ժողովածուն՝ «Ծաղկեփունջ կամ բրգնիքցիի մը նվագները», որը մնացել է անտիպ։ Առաջին տպագիր գործերն են «Բանաստեղծ նահապետին շիրիմին առջև» բանաստեղծությունը և «Եիկիտ Տոնել» դյուցազնավեպը («Բազմավեպ», 1904)։ 1904 թ. կազմել է իր երկրորդ ժողովածուն՝ «Փուշի ակոսներ» (սկզբնապես՝ «Մրկահույզ կայծոռիկներ») խորագրով, որը նույնպես չի տպագրվել։
«Սարսուռներ»
1905 թ. տպագրության է ներկայացրել մի նոր ժողովածու՝ «Սարսուռներ», որտեղ առաջին անգամ ստորագրել է՝ Դանիել Վարուժան։ Սակայն Մխիթարյան հայրերը հարմար չեն գտել ամբողջապես հրատարակել այն։ Բանաստեղծությունների մի մասը նույն թվականին լույս է տեսել «Գեղունի» և «Բազմավեպ» հանդեսներում (1905)։ «Գեղունի»-ում տպագրվածները 1906 թ. հրատարակվել են Վենետիկում «Սարսուռներ» խորագրով։ Ժողովածուն Սիամանթոյի բանաստեղծական շարքերից հետո բերում է նոր գաղափարներ ու նոր ոճ. բնության, սիրո, անորոշ երազանքի տարածված մոտիվների փոխարեն ներշնչանքի աղբյուր է դառնում իրական կյանքը՝ մարդկային ճակատագրերով («Հիվանդ է»)։
Բանաստեղծը խորհում է ժողովրդի և անհատի, արվեստի և իրականության, բանաստեղծի և աշխարհի բարդ ու բազմազան կապերի մասին («Մուսային», «Ավազանին ձուկերուն», «Երազ և խոհ»)՝ արծարծելով մարդու տառապանքների հանդեպ բարության, անձնազոհության, հումանիզմի դեռես աղոտ գաղափարներ։ «Սարսուռներ»-ը որոշ իմաստով գեղարվեստական ծրագիր է, որտեղ նշմարվում են Վարուժանի ապագա ստեղծագործության գրեթե բոլոր հիմնական հատկանիշները։ Բանաստեղծը աշխարհը տեսնում է ռոմանտիկական սուր բևեռացումների մեջ, մտածում վառ արտահայտված պատկերների լեզվով, հոգեբանական ու առարկայական տեսարանները ներկայացնում հատու և խոշոր գծերով։ Շարունակում է ձևավորվել բանաստեղծական աշխարհայեցողության այն կերպը, որով բնութագրվում է մի ամբողջ գրական ուղղություն՝ հայկական նեոռոմանտիզմը, որն իր ամենացայտուն արտահայտությունը պիտի գտներ Վարուժանի ստեղծագործության մեջ։
«Ցեղին սիրտը»
Վարուժանի երկրորդ գիրքը՝ «Ցեղին սիրտը» (1909), նշանավորում է արևմտահայ բանաստեղծական մտքի զարգացման մի նոր աստիճան։ Ռեակցիայի ծանր տարիները մնացել էին ետևում։ 1908 թ. երիտթուրքական հեղափոխությունը ժամանակավոր հնարավորություն էր ստեղծել համախմբելու ցրված գրական ուժերը։ Գրական անհատը ներաշխարհի անձուկ ոլորտից դուրս էր գալիս կենսական լուրջ հարցադրումների ասպարեզ։ Վարուժանը դառնում է գրական նոր շարժման կենտրոնական դեմքը։ Ժողովածուի լայնահուն պոեզիան հնչեցնում է ազգային ու համամարդկային ցավի, վրեժի ու պայքարի երգը («Ձոն», «Նեմեսիս»)։ Քաղաքական ու սոցիալական ճնշման «Բագինին վրա» բարոյապես ու ֆիզիկապես ողջակիզվում է ոչ միայն հայը, այլև մարդն առհասարակ («Հայրենիքի ոգին», «Թիապարտները», «Վաղվան բողբոջներ», «Լվացարարուհին», «Ջարդը»)։ Վրեժի ու պայքարի «Կրկեսին մեջ» հերոսանում է ոչ միայն դարերով հալածված մի փոքրիկ ազգ, այլն իր վաղվա օրը կերտող մի ամբողջ մարդկություն («Վերածնություն», «Կռվի երթ», «Վահագն», «Դյուցազնի մը սուրին»)։
Ազգային-ազատագրության հույսերի արթնացման նոր ալիքը քաղաքական ու սոցիալական սուր շեշտվածություն է հաղորդում Վարուժանի բանաստեղծությանը։ «Ցեղին սիրտը» ժողովածուի մեջ նոր ձևով ու բովանդակությամբ շարունակվում են Խ․ Աբովյանի, Ղ. Ալիշանի, Մ․. Պեշիկթաշլյանի, Րաֆֆու ռոմանտիկական ավանդույթները։ Հայրենասիրությունը միայն զգացմունք չէ, այլև գաղափար, աշխարհայացք, գեղարվեստական մթնոլորտի կազմակերպման եղանակ, պոետիկական համակարգը ձնավորող սկզբունք։ Վարուժանը խորապես յուրացրել էր համաշխարհային հին ու նոր մշակույթի փորձը, երազում էր ստեղծել «մարդ էակին գիրքը»՝ իրար ձուլելով արևմտյան մտքի խստությունն ու արևելյան երևակայության կանոնազանց ազատությունը, վենետիկյան գույներն ու ֆլանդրիական «բարբարոս իրապաշտությունը»։ Սակայն ժողովրդի քաղաքական ճակատագրի անհրաժեշտությամբ գեղարվեստական խոսքը պետք է դառնար պայքարի զենք, հագենար հրապարակախոսական տարերքով։ Այս հարկադրական ինքնօտարումը վերաճում է ստեղծագործող անհատի ներքին դրամայի («Տրտունջք»), որով բնութագրվում է ժամանակի արևմտահայ բանաստեղծությունն առհասարակ։ «Ցեղին սիրտը» հարազատ ժողովրդի «ծովածուփ արյան» և ճնշված մարդկության դարավոր տառապանքի աղաղակն է։
«Հեթանոս երգեր»
Վարուժանի յուրաքանչյուր նոր ժողովածու բաց է անում արվեստի նոր ուղղություն, բերում է նոր բովանդակություն ու ոճ, հաստատում գեղարվեստական ձևի նոր սկզբունքներ՝ դասականորեն ներկայացնելով գրական շարժման տվյալ պահի համար բնորոշ միտումները։
«Հեթանոս երգեր»-ը (1912) 1910-ական թթ․ ծայր առած «հեթանոսական» շարժման ամենաամբողջական արտահայտությունն է։ Այս հոսանքի էությունն ազատության, ուժի, գեղեցկության պաշտամունքն էր՝ ի հակադրություն տիրող սոցիալական ու բարոյական անկման, բարքերի ապականության, մարդու բնական նկարագրի աղավաղման։ Գրքի երկու բաժիններում («Հեթանոս երգեր» և «Գողգոթայի ծաղիկներ») Վարուժանը պատկերում է իրարից տարբեր և իրար հակադրվող երկու աշխարհ։ «Ասպետական դարերու, «մեծազոր կենցաղի» փառաբանությունը չէր նշանակում անցյալի իդեալականացում կամ պատմության վաղնջական ժամանակները վերադառնալու կոչ․ դա միայն գեղարվեստական պայմանականություն էր, որով բանաստեղծը մարմին էր տալիս ուժեղ, առնական, կատարյալ մարդու, ազատ, ներդաշնակ ու գեղեցիկ աշխարհի մասին իր իդեալներին («Գեղեցկության արձանին», «Վանատուր», «Հեթանոսական», «Օ՛ Տալիթա», «Արևելյան բաղնիք», «Մեռած աստվածներուն», «Հարճը»)։ Արվեստի հրաշքով նա փորձում է վերագտնել մարդկության կորցրած արժեքները («Բեգաս», «Լույսը»)։
Իդեալի այսպիսի բարձրությունից բուրժուական աշխարհը ներկայացվում է որպես մարդկային չարչարանքի գողգոթա։ Գործարաններում, հանքերում, աշխատանքի բորսաներում եռում է մարդկանց բազմամիլիոն բանակը, ապրելը վերածվում է գոյության ծանր հարկադրանքի։ Մարդն օտարվում է իր նախաստեղծ էությունից, «ոսկի հորթի» պաշտամունքը, կեղծիքը, սուտը եղծում են գեղեցկի մաքուր իդեալը՝ ապրելու երջանկությունը դարձնելով գոյության դրամա («Բանվորուհին», «Սպասում», «Ընկեցիկը», «Մեռնող բանվոր», «Մեքենաները», «Դադար», «Մայիս մեկ»)։
«Հեթանոս երգեր»-ի գեղագիտական համակարգի հիմքը վսեմի կատեգորիան է՝ հերոսականի, ուժի, գեղեցկի կոնկրետ դրսևորումներով։ Եթե կլասիցիստներն անտիկ ժամանակներում փնտրում էին քաղաքացիական արիության ու առաքինության օրինակներ, իսկ Լըկոնտ դը Լիլը՝ սոցիալական ներդաշնակության իդեալ, ապա Վարուժանի ստեղծագործության մեջ հեթանոսական կենցաղի դրվագները վերանում են իրենց պատմական ժամանակից, այդ յուրօրինակ գեղարվեստական իրականության մեջ անունն ու տարազը փոխած ապրում է ժամանակակից մարդը։
«Գողգոթայի ծաղիկներ» շարքը ընդհանրության որոշ եզրեր ունի Էմիլ Վերհառնի ստեղծագործության հետ։ Էական տարբերությունն այն է, որ եթե Վերհառնը համանման բանաստեղծություններում հետևում էր որոշակի սոցիալական ուտոպիայի, ապա Վարուժանի ակնկալած վերածնությունը չէր ենթադրում որևէ հայտնի սկզբունքով կազմակերպված սոցիալական իրականություն, հակառակ ակնհայտ դեմոկրատական կողմնորոշմանը՝ հայ բանաստեղծի իդեալը կապվում էր գեղեցկի, ներդաշնակի, բնականի թագավորության որքան հրապուրիչ, նույնքան էլ անիրական մի աշխարհի հետ։
«Հացին երգը»
Երեք ժողովածուները լույս ընծայելուց հետո Վարուժանը պատրաստվում է հրատարակել «Հացին երգը» բանաստեղծական շարքը, որի վրա սկսել էր աշխատել դեռևս 1909-1910 թվականներից («Հացին երգը» գարնան դեմ պիտի սկսիմ»)։
«Հացին երգը» Վարուժանի ստեղծագործության մեջ որքան շարունակություն, նույնքան էլ սկիզբ էր․ բանաստեղծը ձգտում էր «Ցեղին սիրտը» և «Հեթանոս երգեր» շարքերի դասական արվեստի չափանիշները ձուլել ժողովրդական մտածողության տարերքին («Առաջին ծիլեր», «Ցորյանի ծովեր», «Հասուն արտ», «Հունձք կը ժողվեմ․․․», «Կամներգ», «Երնում»)։ Այս տեսակետից Վարուժանի վերջին գիրքը եզակի երևույթ է արևմտահայ բանաստեղծության մեջ։
Վարուժանը ծրագրել էր նաև գրել «Գինիին երգը» և մշակել ամբողջ «Սասնա ծռեր» էպոսը, բայց ողբերգական մահն անկատար թողեց այս ծրագրերը։
Լևան Լևոն Շանթի « Հին Աստվածներ» դրամայում կուսակրոն հոգևորական է, ում Վանահայրը դաստիրակում է սկսաց մանկությունից ու նախապատրաստում է հոգևոր ծառայության։ Աբեղան դեռ հլու է, փոքրուց մեծացել վանահոր դաստիրակությամբ, վերջինս էլ, նրան դաստարակել է ելնելով միայն սեփական կյանքի փորձից, ինչը, իհարկե, սխալ է։ Սակայն կյանքի և կնոջ հետ առաջին իսկ շբումից հետո Աբեղայի հոգում արդնանում է կյանքը ճանաչելու և վայելելու մի հսկա տենչ։Բայց երիտասարդ հասակը նրան հնարավորություն չի տալիս սթափ ընտրություն կատարելու․ նա շարունակ կասկածում է, քանի որ Վանահոր աշակերտը լինելով՝ նրա քարոզներն ընդունել է որպես բացարձակ ճշմարտություն։ Նա փորձում է վերաիմաստավորել մինչև այդ իր ապրածը, բայց կենսափորձը շատ փոքր լինելով նա խճճվում է որոնումների լաբիրինթում։
« Աբեղան -(Խաչի առջև ծանր իջնելով) Ես կորսված մեղավոր մըն եմ, փրկե՛ ինծի,Տե՛ր․ ես ինկած հանցավոր մըն եմ, օգնե՛ ինծի, Տե՛ր․մեղքի մեջ խեղդվող մըն եմ, բռնե ձեռքես, տե՛ր։ Տե՛ս,մեղքի ծովուն մեջ, մեղքի ծովուն մեջ, ծովուն, ծովուն․․․»
Սեդային հանդիպելով Աբեղան հասկանում է, որ իր կյանքը դարձել է մի մեծ կշեռքի երկու նժար, որոնցից մեկին դրված է կյանքն իր փոթորիկներով ու Սեդայով, իսկ մյուսին՝ այն ուղին, որով իրեն ուզում է առաջնորդել Վանահայրը։ Աբեղայի երկփեղկված երկրորդ ես-ը նրանից պահանջում է մեկ հարցի պատասխան, ո՞րն է կյանքի իմաստը։ Ի վերջո, ի՞նչ է փնտրում ինքը, ինչու՞ պետք է հետևի Վանահորը կամ ինչու՞ չպետք է հետևի։ Հոգեվերլուծական զուգորդումներով Շանթը կերպարին կանգնացնում է նոր փաստի առջը․ նա Ճգնավորի փորած փոսի մոտ է, փոս, որը աշխատանքի հետևանք է, տքնաջան, ծանր, տևական աշխատանքի հետևանք։ Ողջ կյանքի սիմվոլիկ պատկերն է սա՝ ունայնության փոսը, որը լցված էր երազներով։ Կյանքը, որը մենք ապրում ենք լցված երազանքներով ու երազներով։ Ճգնավորը Աբեղային բացատրում է կյանքի իմաստը, բայց այդ ո՞ր փիլիսոփան է կարողացել մարդության պատմության ընթացքում միանշանակ ու անսխալ պատասխանել այդ հարցին։ Իսկ ո՞վ է Ճգնավորը, որ կարողանա պատասխանել այդ հարցին։ Ճգնավորն իր փորձը պարզում է երիտասարդի առաջ․
« ԱԲԵՂԱՆ – Ճիշտ է, Ճգնավոր, որ դուն տեր ու թագավոր ես եղեր ամբողջ ընդարձակ աշխարհներու, պալատներու մեջ ես ապրեր, հարյուրավորներ են ծառայեր քու ամեն մեկ քմայքիդ, վայելքներուդ ու զվարճություններուդ սահման չէ եղեր: Ճի՞շտ է, Ճգնավոր, ինչ որ կպատմեն:
ՃԳՆԱՎՈՐԸ – Ունայնություն:
ԱԲԵՂԱՆ – Կըսեն` թողեր ես այդ բոլորը, պալատն ու խրախճան, իշխանությունն ու փառք, թողեր ես ամեն ինչ, հագեր ես սքեմ, գացեր ես մարդոց մեջ ապաշխարանք քարոզելու, քարոզելու գութ, քարոզելու ողորմություն, քարոզելու խոնարհություն: Ճի՞շտ է, Ճգնավոր, ինչ որ կպատմեն:
ՃԳՆԱՎՈՐԸ – Ունայնություն:
ԱԲԵՂԱՆ – Ճի՞շտ է, որ ատկե ալ ես կշտացեր, եկեր ես այս մենության մեջ անդորրություն գտնելու, մտածելու հոգիիդ փրկությունը:
ՃԳՆԱՎՈՐԸ – Ունայնություն:
ԱԲԵՂԱՆ -(Հուզված) Ճգնավոր, ի՞նչ կխոսիս, ունայնություն և քու ճգնությո՞ւնդ:
ՃԳՆԱՎՈՐԸ – (Անտարբեր) Քիչ մը հեռու իմ փոսես, փուլ չի տաս:
ԱԲԵՂԱՆ – Հա, այս փոսը: Երևի, գերեզմանդ է, որ վրան այդպես կդողաս: Բայց բաց է ու պարապ:
ՃԳՆԱՎՈՐԸ – Ունայնություն և գերեզմանը: Ես գերեզման չունիմ:
ԱԲԵՂԱՆ – Հա, իրավ որ, գիտեմ: Կըսեն` քեզի նետեր ես ծովը, հոն, այն մյուս կողմի բարձր ժայռեն: Չվախցա՞ր հոգիիդ կորուստեն, չվախցա՞ր հանդերձյալ կյանքեն:
ՃԳՆԱՎՈՐԸ – Ունայնություն մըն ալ այդ քու հոգիդ ու քու հանդերձյալ կյանքդ:
ԱԲԵՂԱՆ – (Սարսափահար) Լռե, թշվառական, հայհոյանք է խոսածդ:
ՃԳՆԱՎՈՐԸ – Իզուր մի սարսափիր ու քիչ մը հեռու փոսես:
ԱԲԵՂԱՆ – Ալ ի՞նչ փոս, ալ ինչո՞ւ համար, ուրեմն ալ ինչո՞ւ ես փորեր այդ փոսը, ուրեմն ալ ինչո՞ւ կպահպանես այդպես վախով ու դողով, նույնիսկ մահեդ ալ անդին:
ՃԳՆԱՎՈՐԸ — (Գլուխը շարժելով) Ա, ատիկա է, ատիկա ունայնություններուն ունայնությունը: Փորեր եմ, փորեր, նայե, այս եղունգներովս, ուղեղովս ու սրտովս, փորեր եմ անընդհատ ծնած օրես մինչև վերջին վայրկյանը, փորեր եմ ու որոներ տակեն բան մը գտնելու համար, կարևոր բան մը, փորեր եմ ու պահպաներ, որ այդչափ աշխատանքս չկորչի, հիմա ալ կպահպանեմ, որովհետև իմ փորածս է, միակ բանը, որ իմս է, իմ ստեղծածս: Միակ բանը, այ, այդ փոսը, այդ դատարկ փոսը, այդ միշտ դատարկ փոսը, որ ինչքան փորես, այնքան ավելի դատարկ կդառնա: Դատարկ, դատարկ, կհասկանա՞ս, որ երբեք, երբեք չէ լցվելու, ոչինչով, ոչինչով: Գնա, դուն ալ գնա փորե քու փոսդ ու թող իմինս ինծի: (Կուզե հեռանա):»։ Կյանքի իմաստի հերթական ամփոփում՝ ունայնությունից ունայնություն։
Աբեղան իր ապրելիք կյանքի թունելի վերջում մտո տեսնում է Ճգնավորին, որպես հավերժական «փոս» փորող։ Կյանքի ունայնությունը լցնող ինչ-որ բան է պետք․ Ճգնավորը փոսը լցնում է իր երազներով։ Աբեղան կանգնում է երազներով լցված փոսի տակ և ոտքերի տակ զգում կայուն հող։ Կարծում եմ, փոսը պատրանքներով լցնելու գեղարվեստական պատկերը, որպես արվեստի կերպավորման միջոց, բխում է ոչ թե Շանթի ռոմանիկ մտածողությունից, այն ամենախոր, ամենացավոտ ու ահառազդու ռեալիզմ է՝ կյանքի բնականոն պադրանք։
Վերլուծելով Աբեղայի ներաշխարհի՝ Շանթը նրան «հրում է» դեպի կյանքի ծովը, ուր Աբեղան իրեն տեր է զգում՝ պատրաստ հաղթելու իր ճանապարհի խոչընդոտները։ Աբեղայի կամքն առ իշխանություն Արևի տաճարում օգնում է նրան տեղ գտնել հզորների կողքին։
Լևան Լևոն Շանթի « Հին Աստվածներ» դրամայում կուսակրոն հոգևորական է, ում Վանահայրը դաստիրակում է սկսաց մանկությունից ու նախապատրաստում է հոգևոր ծառայության։ Աբեղան դեռ հլու է, փոքրուց մեծացել վանահոր դաստիրակությամբ, վերջինս էլ, նրան դաստարակել է ելնելով միայն սեփական կյանքի փորձից, ինչը, իհարկե, սխալ է։ Սակայն կյանքի և կնոջ հետ առաջին իսկ շբումից հետո Աբեղայի հոգում արդնանում է կյանքը ճանաչելու և վայելելու մի հսկա տենչ։Բայց երիտասարդ հասակը նրան հնարավորություն չի տալիս սթափ ընտրություն կատարելու․ նա շարունակ կասկածում է, քանի որ Վանահոր աշակերտը լինելով՝ նրա քարոզներն ընդունել է որպես բացարձակ ճշմարտություն։ Նա փորձում է վերաիմաստավորել մինչև այդ իր ապրածը, բայց կենսափորձը շատ փոքր լինելով նա խճճվում է որոնումների լաբիրինթում։
« Աբեղան -(Խաչի առջև ծանր իջնելով) Ես կորսված մեղավոր մըն եմ, փրկե՛ ինծի,Տե՛ր․ ես ինկած հանցավոր մըն եմ, օգնե՛ ինծի, Տե՛ր․մեղքի մեջ խեղդվող մըն եմ, բռնե ձեռքես, տե՛ր։ Տե՛ս,մեղքի ծովուն մեջ, մեղքի ծովուն մեջ, ծովուն, ծովուն․․․»
Սեդային հանդիպելով Աբեղան հասկանում է, որ իր կյանքը դարձել է մի մեծ կշեռքի երկու նժար, որոնցից մեկին դրված է կյանքն իր փոթորիկներով ու Սեդայով, իսկ մյուսին՝ այն ուղին, որով իրեն ուզում է առաջնորդել Վանահայրը։ Աբեղայի երկփեղկված երկրորդ ես-ը նրանից պահանջում է մեկ հարցի պատասխան, ո՞րն է կյանքի իմաստը։ Ի վերջո, ի՞նչ է փնտրում ինքը, ինչու՞ պետք է հետևի Վանահորը կամ ինչու՞ չպետք է հետևի։ Հոգեվերլուծական զուգորդումներով Շանթը կերպարին կանգնացնում է նոր փաստի առջը․ նա Ճգնավորի փորած փոսի մոտ է, փոս, որը աշխատանքի հետևանք է, տքնաջան, ծանր, տևական աշխատանքի հետևանք։ Ողջ կյանքի սիմվոլիկ պատկերն է սա՝ ունայնության փոսը, որը լցված էր երազներով։ Կյանքը, որը մենք ապրում ենք լցված երազանքներով ու երազներով։ Ճգնավորը Աբեղային բացատրում է կյանքի իմաստը, բայց այդ ո՞ր փիլիսոփան է կարողացել մարդության պատմության ընթացքում միանշանակ ու անսխալ պատասխանել այդ հարցին։ Իսկ ո՞վ է Ճգնավորը, որ կարողանա պատասխանել այդ հարցին։ Ճգնավորն իր փորձը պարզում է երիտասարդի առաջ․
« ԱԲԵՂԱՆ – Ճիշտ է, Ճգնավոր, որ դուն տեր ու թագավոր ես եղեր ամբողջ ընդարձակ աշխարհներու, պալատներու մեջ ես ապրեր, հարյուրավորներ են ծառայեր քու ամեն մեկ քմայքիդ, վայելքներուդ ու զվարճություններուդ սահման չէ եղեր: Ճի՞շտ է, Ճգնավոր, ինչ որ կպատմեն:
ՃԳՆԱՎՈՐԸ – Ունայնություն:
ԱԲԵՂԱՆ – Կըսեն` թողեր ես այդ բոլորը, պալատն ու խրախճան, իշխանությունն ու փառք, թողեր ես ամեն ինչ, հագեր ես սքեմ, գացեր ես մարդոց մեջ ապաշխարանք քարոզելու, քարոզելու գութ, քարոզելու ողորմություն, քարոզելու խոնարհություն: Ճի՞շտ է, Ճգնավոր, ինչ որ կպատմեն:
ՃԳՆԱՎՈՐԸ – Ունայնություն:
ԱԲԵՂԱՆ – Ճի՞շտ է, որ ատկե ալ ես կշտացեր, եկեր ես այս մենության մեջ անդորրություն գտնելու, մտածելու հոգիիդ փրկությունը:
ՃԳՆԱՎՈՐԸ – Ունայնություն:
ԱԲԵՂԱՆ -(Հուզված) Ճգնավոր, ի՞նչ կխոսիս, ունայնություն և քու ճգնությո՞ւնդ:
ՃԳՆԱՎՈՐԸ – (Անտարբեր) Քիչ մը հեռու իմ փոսես, փուլ չի տաս:
ԱԲԵՂԱՆ – Հա, այս փոսը: Երևի, գերեզմանդ է, որ վրան այդպես կդողաս: Բայց բաց է ու պարապ:
ՃԳՆԱՎՈՐԸ – Ունայնություն և գերեզմանը: Ես գերեզման չունիմ:
ԱԲԵՂԱՆ – Հա, իրավ որ, գիտեմ: Կըսեն` քեզի նետեր ես ծովը, հոն, այն մյուս կողմի բարձր ժայռեն: Չվախցա՞ր հոգիիդ կորուստեն, չվախցա՞ր հանդերձյալ կյանքեն:
ՃԳՆԱՎՈՐԸ – Ունայնություն մըն ալ այդ քու հոգիդ ու քու հանդերձյալ կյանքդ:
ԱԲԵՂԱՆ – (Սարսափահար) Լռե, թշվառական, հայհոյանք է խոսածդ:
ՃԳՆԱՎՈՐԸ – Իզուր մի սարսափիր ու քիչ մը հեռու փոսես:
ԱԲԵՂԱՆ – Ալ ի՞նչ փոս, ալ ինչո՞ւ համար, ուրեմն ալ ինչո՞ւ ես փորեր այդ փոսը, ուրեմն ալ ինչո՞ւ կպահպանես այդպես վախով ու դողով, նույնիսկ մահեդ ալ անդին:
ՃԳՆԱՎՈՐԸ — (Գլուխը շարժելով) Ա, ատիկա է, ատիկա ունայնություններուն ունայնությունը: Փորեր եմ, փորեր, նայե, այս եղունգներովս, ուղեղովս ու սրտովս, փորեր եմ անընդհատ ծնած օրես մինչև վերջին վայրկյանը, փորեր եմ ու որոներ տակեն բան մը գտնելու համար, կարևոր բան մը, փորեր եմ ու պահպաներ, որ այդչափ աշխատանքս չկորչի, հիմա ալ կպահպանեմ, որովհետև իմ փորածս է, միակ բանը, որ իմս է, իմ ստեղծածս: Միակ բանը, այ, այդ փոսը, այդ դատարկ փոսը, այդ միշտ դատարկ փոսը, որ ինչքան փորես, այնքան ավելի դատարկ կդառնա: Դատարկ, դատարկ, կհասկանա՞ս, որ երբեք, երբեք չէ լցվելու, ոչինչով, ոչինչով: Գնա, դուն ալ գնա փորե քու փոսդ ու թող իմինս ինծի: (Կուզե հեռանա):»։ Կյանքի իմաստի հերթական ամփոփում՝ ունայնությունից ունայնություն։
Աբեղան իր ապրելիք կյանքի թունելի վերջում մտո տեսնում է Ճգնավորին, որպես հավերժական «փոս» փորող։ Կյանքի ունայնությունը լցնող ինչ-որ բան է պետք․ Ճգնավորը փոսը լցնում է իր երազներով։ Աբեղան կանգնում է երազներով լցված փոսի տակ և ոտքերի տակ զգում կայուն հող։ Կարծում եմ, փոսը պատրանքներով լցնելու գեղարվեստական պատկերը, որպես արվեստի կերպավորման միջոց, բխում է ոչ թե Շանթի ռոմանիկ մտածողությունից, այն ամենախոր, ամենացավոտ ու ահառազդու ռեալիզմ է՝ կյանքի բնականոն պադրանք։
Վերլուծելով Աբեղայի ներաշխարհի՝ Շանթը նրան «հրում է» դեպի կյանքի ծովը, ուր Աբեղան իրեն տեր է զգում՝ պատրաստ հաղթելու իր ճանապարհի խոչընդոտները։ Աբեղայի կամքն առ իշխանություն Արևի տաճարում օգնում է նրան տեղ գտնել հզորների կողքին։
Սամվել
Նկարագրելով Հայաստանի ծանր վիճակը 4-րդ դարում, Րաֆֆին ձգտում էր նկարագրել Հայաստանը 19-րդ դարում, երբ այն գտնվում էր Թուրքիայի և Ռուսաստանի տիրապետության տակ։ Ցարական իշխանությունը այրում էր հայկական գրքերը, փակում եկեղեցիները և ոչնչացնում լեզուն։ Րաֆֆին չէր կարող լուռ նայել այդ ամենին։ «Գրելով այս վեպը ես նպատակ եմ ունեցել այդպիսի նկարագիր մեր պատմական անցյալից»-գրել է Րաֆֆին։
Վեպը ներառված է հայկական ուսումնական ծրագրի մեջ։ Դրա հիմնական գաղափարներից են հայրենասիրությունը և ազատագրական պայքարի կոչը։ Բոլոր հերոսները հայրենասիրություն են խորհրդանշում, նույնիսկ կանայք, ովքեր (Աշխենը, Համազասպուհին, թագուհի` Փառանձեմը) պատրաստ են իրենց արյունը թափել հանուն հայրենիքի։
Վեպի համար նյութ է ծառայել Փավստոս Բուզանդի և Մովսես Խորենացու «Հայոց պատմությունները»։ Վեպը բաղկացած է Հառաջաբանից, երեք գլուխներից և փակագծերի մեջ հավելվածից։
Նկարագրելով Հայաստանի ծանր վիճակը 4-րդ դարում, Րաֆֆին ձգտում էր նկարագրել Հայաստանը 19-րդ դարում, երբ այն գտնվում էր Թուրքիայի և Ռուսաստանի տիրապետության տակ։ Ցարական իշխանությունը այրում էր հայկական գրքերը, փակում եկեղեցիները և ոչնչացնում լեզուն։ Րաֆֆին չէր կարող լուռ նայել այդ ամենին։ «Գրելով այս վեպը ես նպատակ եմ ունեցել այդպիսի նկարագիր մեր պատմական անցյալից»-գրել է Րաֆֆին։
Վեպը ներառված է հայկական ուսումնական ծրագրի մեջ։ Դրա հիմնական գաղափարներից են հայրենասիրությունը և ազատագրական պայքարի կոչը։ Բոլոր հերոսները հայրենասիրություն են խորհրդանշում, նույնիսկ կանայք, ովքեր (Աշխենը, Համազասպուհին, թագուհի` Փառանձեմը) պատրաստ են իրենց արյունը թափել հանուն հայրենիքի։
Վեպի համար նյութ է ծառայել Փավստոս Բուզանդի և Մովսես Խորենացու «Հայոց պատմությունները»։ Վեպը բաղկացած է Հառաջաբանից, երեք գլուխներից և փակագծերի մեջ հավելվածից։
Սյուժե
Գործողությունը տեղի է ունենում IV դարում Հայաստանում, երբ պարսից արքա Շապուհը գերում է Արշակ Բ-ին, և Հայաստանը մնում է անպաշտպան, Շապուհը Արշակ Բ-ին պահում է Խուժիստանի Անհուշ բերդում։ Մերուժան Արծրունին և Վահան Մամիկոնյանը դավաճանում են հայրենիքը և սկսում են ծառայել Շապուհին, որի դիմաց Շապուհը Մերուժան Արծնունուն խոստանում է հայոց գահը, իսկ Վահան Մամիկոնյանին հայոց սպարապետության պաշտոնը։ Վահան Մամիկոնյանի որդին` Սամվելը, իմանալով հոր դավաճանության մասին, որոշում է հորեղբոր որդու՝ Մուշեղ Մամիկոնյանի հետ պաշտպանել Հայաստանը։ Սամվելը սպանում է իր հորը հայրենիքը և կրոնը դավաճանելու համար։ Իսկ հայկական եկեղեցում պարսկացած մոր արյունով հանգցնում է վերջին պարսկական կրակը իր հայրենիքում։
Գործողությունը տեղի է ունենում IV դարում Հայաստանում, երբ պարսից արքա Շապուհը գերում է Արշակ Բ-ին, և Հայաստանը մնում է անպաշտպան, Շապուհը Արշակ Բ-ին պահում է Խուժիստանի Անհուշ բերդում։ Մերուժան Արծրունին և Վահան Մամիկոնյանը դավաճանում են հայրենիքը և սկսում են ծառայել Շապուհին, որի դիմաց Շապուհը Մերուժան Արծնունուն խոստանում է հայոց գահը, իսկ Վահան Մամիկոնյանին հայոց սպարապետության պաշտոնը։ Վահան Մամիկոնյանի որդին` Սամվելը, իմանալով հոր դավաճանության մասին, որոշում է հորեղբոր որդու՝ Մուշեղ Մամիկոնյանի հետ պաշտպանել Հայաստանը։ Սամվելը սպանում է իր հորը հայրենիքը և կրոնը դավաճանելու համար։ Իսկ հայկական եկեղեցում պարսկացած մոր արյունով հանգցնում է վերջին պարսկական կրակը իր հայրենիքում։
Վանո Սիրադեղյան | Չհիշվող պատերազմ
- մեր ժողովուրդը պատերազմ չի համարում այն պատերազմը, եթե ժողովրդի կեսին չեն բնաջնջում եւ երկրից մնացածին չեն վտարում:
- Ղարաբաղի ու Հայաստանի ամեն մեծ ու միջին գյուղ իր չափով իր Եռաբլուրը ունի:
- Ղարաբաղի ու Հայաստանի ամեն մեծ ու միջին գյուղ իր չափով իր Եռաբլուրը ունի:
- հայ տխրահռչակ «ազգային» կուսակցությունը պատերազմի սկզբից մինչեւ ավարտ, Հայկական բանակի կազմավորման ծանրագույն ժամանակներում դրսից կամավորներ գրելու փոխարեն, դասալքում էր զորակոչի տարիքի տղաներին
- Հայաստանի ժողովուրդը չներեց այդ պատերազմը, բնականաբար, եւ չգնահատեց ո´չ զինադադարը, ո´չ հաղթանակը… Որովհետեւ դա դեռ սովետական ժողովուրդն էր: Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիները զոհվել էին պատերազմում:
- Իսկ ժողովուրդը գիտենք ինչ էր ուզում – մի քիչ ընտրակաշառք եւ մեծ Սովետական Միություն, մի բան, որ կախված չէր ոչ իրենից, ոչ Հայաստանի իշխանություններից, ոչ էլ անգամ Ռուսաստանից:
- Հայաստանում ոչ մեկը չի մտապահում, թե ով ինչ է արել ու ասել 2 կամ 5 տարի առաջ (դա՝ ոչինչ), բայց ում քնից բրթես՝ բերանացի արտասանում է Ավարայրի ճակատամարտը կամ Կոտորածի պատմությունը
- Պատերազմից հիշում են ցուրտն ու մթությունը, կարելի է կարծել՝ պատերազմները անցնում են ջեռուցման եւ լույսերի մեջ…
- Իրավիճակի դրամատիզմը այն է, որ որքան ուշանում է աղետը, այնքան սպառվում են վերականգնումի բարոյական, դեմոգրաֆիկ, նյութական, քաղաքական ռեսուրսները:
- մեր ժողովուրդը պատերազմ չի համարում այն պատերազմը, եթե ժողովրդի կեսին չեն բնաջնջում եւ երկրից մնացածին չեն վտարում:
- Ղարաբաղի ու Հայաստանի ամեն մեծ ու միջին գյուղ իր չափով իր Եռաբլուրը ունի:
- Ղարաբաղի ու Հայաստանի ամեն մեծ ու միջին գյուղ իր չափով իր Եռաբլուրը ունի:
- հայ տխրահռչակ «ազգային» կուսակցությունը պատերազմի սկզբից մինչեւ ավարտ, Հայկական բանակի կազմավորման ծանրագույն ժամանակներում դրսից կամավորներ գրելու փոխարեն, դասալքում էր զորակոչի տարիքի տղաներին
- Հայաստանի ժողովուրդը չներեց այդ պատերազմը, բնականաբար, եւ չգնահատեց ո´չ զինադադարը, ո´չ հաղթանակը… Որովհետեւ դա դեռ սովետական ժողովուրդն էր: Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիները զոհվել էին պատերազմում:
- Իսկ ժողովուրդը գիտենք ինչ էր ուզում – մի քիչ ընտրակաշառք եւ մեծ Սովետական Միություն, մի բան, որ կախված չէր ոչ իրենից, ոչ Հայաստանի իշխանություններից, ոչ էլ անգամ Ռուսաստանից:
- Հայաստանում ոչ մեկը չի մտապահում, թե ով ինչ է արել ու ասել 2 կամ 5 տարի առաջ (դա՝ ոչինչ), բայց ում քնից բրթես՝ բերանացի արտասանում է Ավարայրի ճակատամարտը կամ Կոտորածի պատմությունը
- Պատերազմից հիշում են ցուրտն ու մթությունը, կարելի է կարծել՝ պատերազմները անցնում են ջեռուցման եւ լույսերի մեջ…
- Իրավիճակի դրամատիզմը այն է, որ որքան ուշանում է աղետը, այնքան սպառվում են վերականգնումի բարոյական, դեմոգրաֆիկ, նյութական, քաղաքական ռեսուրսները:
Ալեքսանդր Շիրվանզադե
Հառեալիստական արձակի խոշորագույն ներկայացուցիչ Ալեքսանդր Շիրվանզադեն ( Ալեքսանդր Մինասի Մովսիսյան) ծնվել է 1858 թվականին, Շամախի քաղաքում: Սովորել է տեղի հայկական թեմական դպրոցում, ապա՝ քաղաքային երկդասյան դպրոցում: Մանկության ու պատանեկության տարիներին շատ դառնություններ է կրել: Բազմաթիվ դժվարություններ է հաղթահարել նաև Բաքվում եղած ժամանակ, ինքնակրթությամբ լրացրել է ուսումնասիրության պակասը: 1883 թվականին Շիրվանզադեն տեղափոխվում է Թիֆլիս և լիովին հրատարակում է “Նամուս” վեպը ( 1885 թ.), որը նրան համբավ է բերում գրական աշխարհում: Այնուհետև տպագրում է հայ ռեալիստական արձակի գլուխգործոցներից մեկը՝ “Քաոս” վեպը (1898 թ.):Շիրվանզադեն վախճանվեց 1985 թվականին:
Մեծ են Շիրվանզադեի ծառայությունները հայ գրականությանը: Նա մի նոր աստիճանի բարձրացրեց հայ թատերգությունը: Նրա “Պատվի համար” դրաման, “Մորգանի խնամին” կատակերգությունը և մյուս պիեսները դրա վառ ապացույցն են: “Արտիստը” Շիրվանզադեի լավագույն երկերից է, որը գրված է բարձր արվեստով: Այս ստեղծագործության մեջ նա կերտել է բազմաթիվ հուզիչ պատկերներ, սրտառոչ նկարագրություններ, որոնք մի առանձին հմայք են հաղորդում երկին:
Շիրվանզադեի ռեալիզմը, բուրժուական հարաբերությունների անողոք քննադատությունը, կյանքի ճշմարտացի պատկերման հետևողականությունը և բազմաթիվ այլ հատկանիշներ նրան դասում են մեծ գրողների շարքը:
Հառեալիստական արձակի խոշորագույն ներկայացուցիչ Ալեքսանդր Շիրվանզադեն ( Ալեքսանդր Մինասի Մովսիսյան) ծնվել է 1858 թվականին, Շամախի քաղաքում: Սովորել է տեղի հայկական թեմական դպրոցում, ապա՝ քաղաքային երկդասյան դպրոցում: Մանկության ու պատանեկության տարիներին շատ դառնություններ է կրել: Բազմաթիվ դժվարություններ է հաղթահարել նաև Բաքվում եղած ժամանակ, ինքնակրթությամբ լրացրել է ուսումնասիրության պակասը: 1883 թվականին Շիրվանզադեն տեղափոխվում է Թիֆլիս և լիովին հրատարակում է “Նամուս” վեպը ( 1885 թ.), որը նրան համբավ է բերում գրական աշխարհում: Այնուհետև տպագրում է հայ ռեալիստական արձակի գլուխգործոցներից մեկը՝ “Քաոս” վեպը (1898 թ.):Շիրվանզադեն վախճանվեց 1985 թվականին:
Մեծ են Շիրվանզադեի ծառայությունները հայ գրականությանը: Նա մի նոր աստիճանի բարձրացրեց հայ թատերգությունը: Նրա “Պատվի համար” դրաման, “Մորգանի խնամին” կատակերգությունը և մյուս պիեսները դրա վառ ապացույցն են: “Արտիստը” Շիրվանզադեի լավագույն երկերից է, որը գրված է բարձր արվեստով: Այս ստեղծագործության մեջ նա կերտել է բազմաթիվ հուզիչ պատկերներ, սրտառոչ նկարագրություններ, որոնք մի առանձին հմայք են հաղորդում երկին:
Շիրվանզադեի ռեալիզմը, բուրժուական հարաբերությունների անողոք քննադատությունը, կյանքի ճշմարտացի պատկերման հետևողականությունը և բազմաթիվ այլ հատկանիշներ նրան դասում են մեծ գրողների շարքը:
Քաոս
«Քաոս» վեպը գրվել է 1896-97 թվականներին, սակայն վեպի թեման և սյուժեն գրողին սկսել է մտահոգել 80-ական թվականներից։ Ներքուստ լարված աշխատանքը տևում է շուրջ տասնհինգ տարի, ինչի համար հիմք է հանդիսանում 1881-82 թվականներին Բաքվում մի նշանավոր գերդաստանում ծագած խռովությունը։
Վեպը սկսվում է Մարկոս աղա Ալիմյանի մահվան տեսարանով։ Նրա թողած կտակով հարստությունը մնում է ավագ որդուն՝ Սմբատին, իսկ միջնեկ որդին՝ Միքայելը, կարող է բաժին ստանալ, եթե դարձի գա և ամուսնանա հայ աղջկա հետ։ Կտակի երկրորդ կարևոր հատվածն այն էր, որ Սմբատի երեխաները իրավունք ունեն հարստությունը ժառանգել միայն այն դեպքում, երբ Սմբատը բաժանվի ռուս կնոջից։
Սմբատն իր ուսանողական տարիներին հրապուրվել էր ազատամիտ գաղափարներով և հոր հարստությունը համարում էր անարդար վաստակ։ Սակայն նա իր երբեմնի իդեալները «թաղում է նավթահորերի մեջ» և դառնում տիպիկ բուրժուա գործարանատեր։ Վեպում Սմբատի անկումը լիակատար է, նա սկսում է նույնիսկ այցելել Միքայելի և Արշակի հաճախած շրջանները՝ հյուրանոցների արբեցուցիչ մթնոլորտում փնտրելով ժամանակավոր մոռացում։ Բարդանում են նաև նրա հարաբերությունները կնոջ՝ Անտոնինա Իվանովնայի հետ։ Բաքու գալուց հետո Անտոնինան հարազատ է մնում նախկին համոզմունքներին, իսկ Սմբատը դառնում է բոլորովին այլ մարդ։
Միքայելը բուրժուական «ոսկի երիտասարդության» ներկայացուցիչ է, ցանկասեր և փչացած մի անձնավորություն։ Սակայն հեղինակը, վերափոխելով նրա կերպարը, դարձնում է նրան կարգին մարդ։ Միքայելին առաջին անգամ ցնցում է Անուշի եղբոր՝ Գրիշայի ապտակը, երկրորդ ապտակը նա ստանում է Շուշանիկից, այնուհետև նա մի քանի անգամ ծեծվում է, դրան ավելանում են Շուշանիկի սերը և ավագ եղբոր խրատները, ու Միքայելը միանգամայն վերափոխվում է։ Դա է փաստում նաև այն, որ վեպի վերջում հրդեհի ժամանակ Սմբատը փող է խոստանում Շուշանիկի հորն ազատողին, իսկ Միքայելը, կյանքը վտանգի ենթարկելով, ինքն է մտնում բոցերի մեջ և ազատում։
Ալիմյանի կրտսեր որդին՝ տասնվեցամյա Արշակը, նույնպես դարձել է «կյանքը սիրողներից»։ Հաջողված կերպար է նաև Ալիմյանների փեսան՝ Մարութխանյանը։ Նա համոզում է Միքայելին ստեղծել «կոնտր-կտակ», որի միջոցով կարող էր հոր ժառանգությունը վերցնել իրեն։ Սկզբում Միքայելը համաձայնվում է, բայց հետո զղջում է և հետ կանգնում։
Վեպն ավարտվում է Միքայելի և Շուշանիկի միությամբ և Սմբատի լիարժեք կործանմամբ։
«Քաոս» վեպը գրվել է 1896-97 թվականներին, սակայն վեպի թեման և սյուժեն գրողին սկսել է մտահոգել 80-ական թվականներից։ Ներքուստ լարված աշխատանքը տևում է շուրջ տասնհինգ տարի, ինչի համար հիմք է հանդիսանում 1881-82 թվականներին Բաքվում մի նշանավոր գերդաստանում ծագած խռովությունը։
Վեպը սկսվում է Մարկոս աղա Ալիմյանի մահվան տեսարանով։ Նրա թողած կտակով հարստությունը մնում է ավագ որդուն՝ Սմբատին, իսկ միջնեկ որդին՝ Միքայելը, կարող է բաժին ստանալ, եթե դարձի գա և ամուսնանա հայ աղջկա հետ։ Կտակի երկրորդ կարևոր հատվածն այն էր, որ Սմբատի երեխաները իրավունք ունեն հարստությունը ժառանգել միայն այն դեպքում, երբ Սմբատը բաժանվի ռուս կնոջից։
Սմբատն իր ուսանողական տարիներին հրապուրվել էր ազատամիտ գաղափարներով և հոր հարստությունը համարում էր անարդար վաստակ։ Սակայն նա իր երբեմնի իդեալները «թաղում է նավթահորերի մեջ» և դառնում տիպիկ բուրժուա գործարանատեր։ Վեպում Սմբատի անկումը լիակատար է, նա սկսում է նույնիսկ այցելել Միքայելի և Արշակի հաճախած շրջանները՝ հյուրանոցների արբեցուցիչ մթնոլորտում փնտրելով ժամանակավոր մոռացում։ Բարդանում են նաև նրա հարաբերությունները կնոջ՝ Անտոնինա Իվանովնայի հետ։ Բաքու գալուց հետո Անտոնինան հարազատ է մնում նախկին համոզմունքներին, իսկ Սմբատը դառնում է բոլորովին այլ մարդ։
Միքայելը բուրժուական «ոսկի երիտասարդության» ներկայացուցիչ է, ցանկասեր և փչացած մի անձնավորություն։ Սակայն հեղինակը, վերափոխելով նրա կերպարը, դարձնում է նրան կարգին մարդ։ Միքայելին առաջին անգամ ցնցում է Անուշի եղբոր՝ Գրիշայի ապտակը, երկրորդ ապտակը նա ստանում է Շուշանիկից, այնուհետև նա մի քանի անգամ ծեծվում է, դրան ավելանում են Շուշանիկի սերը և ավագ եղբոր խրատները, ու Միքայելը միանգամայն վերափոխվում է։ Դա է փաստում նաև այն, որ վեպի վերջում հրդեհի ժամանակ Սմբատը փող է խոստանում Շուշանիկի հորն ազատողին, իսկ Միքայելը, կյանքը վտանգի ենթարկելով, ինքն է մտնում բոցերի մեջ և ազատում։
Ալիմյանի կրտսեր որդին՝ տասնվեցամյա Արշակը, նույնպես դարձել է «կյանքը սիրողներից»։ Հաջողված կերպար է նաև Ալիմյանների փեսան՝ Մարութխանյանը։ Նա համոզում է Միքայելին ստեղծել «կոնտր-կտակ», որի միջոցով կարող էր հոր ժառանգությունը վերցնել իրեն։ Սկզբում Միքայելը համաձայնվում է, բայց հետո զղջում է և հետ կանգնում։
Վեպն ավարտվում է Միքայելի և Շուշանիկի միությամբ և Սմբատի լիարժեք կործանմամբ։
Արտիստը
Պատմվածքի գլխավոր հերոսը Լևոնն է, ով 16-17 տարեկան, գունատ դեմքով, նիհար, նուրբ դիմագծերով տղա է։ Նրա հոր մահից հետո, ով մահացել էր տիֆ հիվանդությունից, մայրը նրան հանձնում է մի ատաղձագործի, որպեսզի սովորի ատաղձագործություն, սակայն տղան փախչում է արհեստանոցից և գնում ուսումնարան։ Ուսումնարանի վարձը վճարում էին մի քանի բարի մարդիկ։
Նա սիրահարվել էր տանտիրուհի սինյորա Ստեֆանիայի աղջկան՝ Լուիզային։ Լուիզան երգչուհի էր և պատրաստվում էր գնալ Իտալիա՝ ձայնը մշակելու։ Հրաժեշտի ժամանակ Լևոնը Լուիզային նվիրում է ծաղկեփունջ և գրիչ, որպեսզի նա գրի իրեն։ Լուիզային դիմավորելու է Կավալլարոն Միլանում։ Լևոնին հուզում է այդ հանգամանքը և վճռում, որ պետք է գնա Իտալիա՝ Լուիզային տեսնելու։ Նա սկսում է նվագել «Արքայական յախտա» անունով պանդոկում, որտեղ ամեն նվագի համար վաստակում էր 10 կոպեկ։ Լևոնն աստիճանաբար սկսում է վատ սովորություններ ձեռք բերել, բերանից այժմ խմիչքի հոտ էր գալիս։ Խմել նրան ստիպում էին նավաստիները, ովքեր հաճախակի էին այցելում այդ պանդոկ։ Նրան խորհուրդ են տալիս հեռանալ այդ վայրից, սակայն նա ասում է, որ շուտով գնալու է, արդեն հավաքել է 150 ռուբլի։
Մի քանի օր հետո նա թալանվում է սրիկաների կողմից, ովքեր գողանում են Լևոնի կոշիկները, կիթառը և բաճկոնը։ Իր աշխատած 150 ռուբլին նա պահում էր ձախ կոշիկի մեջ. փողը նա փաթաթել էր թղթի մեջ, դրել կրունկի կողմում, վրան կաշի խփել։ Նա չէր ցանկանում այն տանը պահել, քանի որ մայրը կարող էր գտնել և այլևս չվերադարձնել։ Նրանք դիմում են Իցկոյի հորը, սակայն որոնումներն անցնում են ապարդյուն։ Ահա այս ամենից հետո Լևոնին ասում են, որ Լուիզան ամուսնացել է Կավալլարոյի հետ։
Այս ամենը լսելուց հետո, Լևոնը ձևացնում է, թե ամեն ինչ կարգին է։ Առավոտ էր, Լևոնը չկար ու չկար, նրան փնտրում էին ամենուր, սակայն անարդյունք։ Այդ ժամանակ լսվեց անսովոր մի աղմուկ, դա Իցկոյի և երկու ոստիկանների ձայներն էին, որոնք բերում էին Լևոնին։ Նրան նավաստիները հանել էին «Խերսոն» շոգենավի տակից, որով երկու շաբաթ հետո նա պիտի մեկներ Իտալիա…
Պատմվածքի գլխավոր հերոսը Լևոնն է, ով 16-17 տարեկան, գունատ դեմքով, նիհար, նուրբ դիմագծերով տղա է։ Նրա հոր մահից հետո, ով մահացել էր տիֆ հիվանդությունից, մայրը նրան հանձնում է մի ատաղձագործի, որպեսզի սովորի ատաղձագործություն, սակայն տղան փախչում է արհեստանոցից և գնում ուսումնարան։ Ուսումնարանի վարձը վճարում էին մի քանի բարի մարդիկ։
Նա սիրահարվել էր տանտիրուհի սինյորա Ստեֆանիայի աղջկան՝ Լուիզային։ Լուիզան երգչուհի էր և պատրաստվում էր գնալ Իտալիա՝ ձայնը մշակելու։ Հրաժեշտի ժամանակ Լևոնը Լուիզային նվիրում է ծաղկեփունջ և գրիչ, որպեսզի նա գրի իրեն։ Լուիզային դիմավորելու է Կավալլարոն Միլանում։ Լևոնին հուզում է այդ հանգամանքը և վճռում, որ պետք է գնա Իտալիա՝ Լուիզային տեսնելու։ Նա սկսում է նվագել «Արքայական յախտա» անունով պանդոկում, որտեղ ամեն նվագի համար վաստակում էր 10 կոպեկ։ Լևոնն աստիճանաբար սկսում է վատ սովորություններ ձեռք բերել, բերանից այժմ խմիչքի հոտ էր գալիս։ Խմել նրան ստիպում էին նավաստիները, ովքեր հաճախակի էին այցելում այդ պանդոկ։ Նրան խորհուրդ են տալիս հեռանալ այդ վայրից, սակայն նա ասում է, որ շուտով գնալու է, արդեն հավաքել է 150 ռուբլի։
Մի քանի օր հետո նա թալանվում է սրիկաների կողմից, ովքեր գողանում են Լևոնի կոշիկները, կիթառը և բաճկոնը։ Իր աշխատած 150 ռուբլին նա պահում էր ձախ կոշիկի մեջ. փողը նա փաթաթել էր թղթի մեջ, դրել կրունկի կողմում, վրան կաշի խփել։ Նա չէր ցանկանում այն տանը պահել, քանի որ մայրը կարող էր գտնել և այլևս չվերադարձնել։ Նրանք դիմում են Իցկոյի հորը, սակայն որոնումներն անցնում են ապարդյուն։ Ահա այս ամենից հետո Լևոնին ասում են, որ Լուիզան ամուսնացել է Կավալլարոյի հետ։
Այս ամենը լսելուց հետո, Լևոնը ձևացնում է, թե ամեն ինչ կարգին է։ Առավոտ էր, Լևոնը չկար ու չկար, նրան փնտրում էին ամենուր, սակայն անարդյունք։ Այդ ժամանակ լսվեց անսովոր մի աղմուկ, դա Իցկոյի և երկու ոստիկանների ձայներն էին, որոնք բերում էին Լևոնին։ Նրան նավաստիները հանել էին «Խերսոն» շոգենավի տակից, որով երկու շաբաթ հետո նա պիտի մեկներ Իտալիա…
Պատվի համար
Էլիզբարովն ընկերոջ մահից հետո յուրացրել է նրա ունեցվածքը՝ բախտի քմահաճույքին թողնելով ընկերոջ ընտանիքը։ Սակայն Օթարյանն ուսումն ավարտելուց հետո պահանջում է իրենց հասանելիքը՝ ներկայացնելով համապատասխան փաստաթղթեր։ Էլիզբարովի կրտսեր դուստրը՝ Մարգարիտը, ցանկանում է վերականգնել արդարությունը, սակայն իրեն ու իր «պատիվը» պաշտպանելու համար Էլիզբարովը պատրաստ է ամեն ստորության. նա կրակն է նետում Օթարյանի փաստաթղթերը, որ Մարգարիտի մոտ էին։ Մարգարիտն Օթարյանին խոստացել էր վերադարձնել փաստաթղթերը, սակայն դրանք այրվեցին։ Հայրն այրեց իր աղջկա պատիվը. այսպես է մտածում Մարգարիտն ու ինքնասպանություն է գործում՝ չցանկանալով ապրել առանց պատվի։ Յուրաքանչյուրի մոտ պատիվ հասկացողությունը ընկալվում է յուրովի։ Էլիզբարյանի համար պատիվ է համարվում իր անունը, նա չի ուզում բոլորն իմանան, որ ինքը խաբեությամբ է հարստություն դիզել։ Բագրատը երազում է հզոր ֆինանսական սյուն դառնալ, Ռոզալիան անխնա վատնում է հոր փողերը։ Նրա համար կարևոր է միշտ լավ տեսք ունենալը։ Մարգարիտի համար կարևոր է ազնիվ լինելը։ Նա ինքը ազնիվ մարդ էր և կարևոր էր համարում թղթերը հետ վերադարձնելը, քանի որ դրանք միակ ապացույցներն էին, որ ուներ Օթարյանը։ Սակայն կա մի հանգամանք. Երբ հայրը կրակն է նետում փաստաթղթերը, Մարգարիտը չի ասում, թե հայրն այրեց փաստաթղթերը, այլ ասում է՝ հայրն այրեց իր պատիվը։ Նա Օթարյանին խոստացել էր վերադարձնել փաստաթղթերը, դրանք այրվեցին, այրվեց իր պատիվը, ուրեմն՝ չարժե ապրել առանց պատվի։ Նա ասում է՝ փաստաթղթերն ինքն է այրել, ինքնասպանությունից առաջ կամենալով փրկել գեթ հոր պատիվը, նույնիսկ այդ պահին նա պաշտպանում է հորը, նույնիսկ մահից րոպեններ առաջ։ Բայց, իհարկե, նրան ոչ ոք չի հավատում։ Բոլորը գիտեին, որ Մարգարիտը նման արարքի ընդունակ չէ։ Նա դուրս է գալիս, և րոպեններ հետո հայտնվում է Սուրենը ու ասում, որ Մարգարիտը ինքնասպան եղավ։ Բոլորի հայացքները փոխվում են։ Օթարյանը վազում է և տեսնում Մարգարիտին անշնչացած։ Բոլոր կերպարները վերցված են կյանքից։
Էլիզբարովն ընկերոջ մահից հետո յուրացրել է նրա ունեցվածքը՝ բախտի քմահաճույքին թողնելով ընկերոջ ընտանիքը։ Սակայն Օթարյանն ուսումն ավարտելուց հետո պահանջում է իրենց հասանելիքը՝ ներկայացնելով համապատասխան փաստաթղթեր։ Էլիզբարովի կրտսեր դուստրը՝ Մարգարիտը, ցանկանում է վերականգնել արդարությունը, սակայն իրեն ու իր «պատիվը» պաշտպանելու համար Էլիզբարովը պատրաստ է ամեն ստորության. նա կրակն է նետում Օթարյանի փաստաթղթերը, որ Մարգարիտի մոտ էին։ Մարգարիտն Օթարյանին խոստացել էր վերադարձնել փաստաթղթերը, սակայն դրանք այրվեցին։ Հայրն այրեց իր աղջկա պատիվը. այսպես է մտածում Մարգարիտն ու ինքնասպանություն է գործում՝ չցանկանալով ապրել առանց պատվի։ Յուրաքանչյուրի մոտ պատիվ հասկացողությունը ընկալվում է յուրովի։ Էլիզբարյանի համար պատիվ է համարվում իր անունը, նա չի ուզում բոլորն իմանան, որ ինքը խաբեությամբ է հարստություն դիզել։ Բագրատը երազում է հզոր ֆինանսական սյուն դառնալ, Ռոզալիան անխնա վատնում է հոր փողերը։ Նրա համար կարևոր է միշտ լավ տեսք ունենալը։ Մարգարիտի համար կարևոր է ազնիվ լինելը։ Նա ինքը ազնիվ մարդ էր և կարևոր էր համարում թղթերը հետ վերադարձնելը, քանի որ դրանք միակ ապացույցներն էին, որ ուներ Օթարյանը։ Սակայն կա մի հանգամանք. Երբ հայրը կրակն է նետում փաստաթղթերը, Մարգարիտը չի ասում, թե հայրն այրեց փաստաթղթերը, այլ ասում է՝ հայրն այրեց իր պատիվը։ Նա Օթարյանին խոստացել էր վերադարձնել փաստաթղթերը, դրանք այրվեցին, այրվեց իր պատիվը, ուրեմն՝ չարժե ապրել առանց պատվի։ Նա ասում է՝ փաստաթղթերն ինքն է այրել, ինքնասպանությունից առաջ կամենալով փրկել գեթ հոր պատիվը, նույնիսկ այդ պահին նա պաշտպանում է հորը, նույնիսկ մահից րոպեններ առաջ։ Բայց, իհարկե, նրան ոչ ոք չի հավատում։ Բոլորը գիտեին, որ Մարգարիտը նման արարքի ընդունակ չէ։ Նա դուրս է գալիս, և րոպեններ հետո հայտնվում է Սուրենը ու ասում, որ Մարգարիտը ինքնասպան եղավ։ Բոլորի հայացքները փոխվում են։ Օթարյանը վազում է և տեսնում Մարգարիտին անշնչացած։ Բոլոր կերպարները վերցված են կյանքից։
Գևորգ Մարզպետուն
«Գևորգ Մարզպետունի»ն, հայ անվանի գրող Մուրացանի (Գրիգոր Տեր-Հովհաննիսյան) պատմավեպը։ Հայ գրականության նշանավոր ստեղծագործություններից է։ Պատմավեպը գրվել և առաջին անգամ հրատարակվել է 1896 թվականին, Թիֆլիսի «Արձագանք» ամսագրում։ Առանձին գրքով այն լույս է տեսել 1912 թվականին։
Հեղինակը վեպում պատկերում է Հայաստանը 10-րդ դարում՝ արքա Աշոտ Բ Երկաթին, իշխան Գևորգ Մարզպետունուն, հայ-արաբական պատերազմը, երկրի ներսում տիրող իրավիճակը, տարբեր իշխանների ու նախարարների քաղաքականությունը և այլն։ Վեպը հիմնված է իրական պատմական փաստերի վրա։
Մուրացանը նկարագրում է Հայաստանը 10-րդ դարում։ Երկիրը կառավարում է «հաղթանդամ» արքա Աշոտ Բ Երկաթը՝ Բագրատունիների արքայատոհմի ներկայացուցիչը։ Ժողովրդի մեջ նա անմահացավ այն ժամանակ, երբ աշխույժ զինված պայքար սկսեց երկար տարիներ Հայաստանը ասպատակող արաբների դեմ։ Պատերազմում հաղթում է Յուսուֆ ամիրային։ Աշոտ Բ-ն կարողացավ վրեժխնդիր լինել որոշ «հագարացի» (արաբ) զորապետերից, որոնք մասնակցել էին իր հոր Սմբատ Ա-ի սպանությանը։ Վրեժը չի հասնում միայն դավաճան Գագիկ Արծրունուն, ում օգնությամբ «հագարացիք» մահապատժի ենթարկեցին Սմբատ Բագրատունուն։ Արծրունին վերջիվերջո Վասպուրականի թագավոր է հռչակվում։
Սակայն խաղաղ կյանքը երկար չի տևում։ Դարձյալ սկսվում են արաբ ժողովրդի ասպատակությունները դեպի հայ հողեր։ Հայաստանը նորից ընկնում է արաբական լծի տակ։ Երկրի ներսում թշնամական իրավիճակ է տիրում։ Իշխաններ Սահակ Սևադան և Ցլիկ Ամրամը, անձնական տարաձայնություններից ելնելով, ապստամբություն են բարձրացնում արքայի դեմ։ Համարյա բոլոր իշխաններն ու նախարարները փակվում են իրենց ամրոցներում և սպասում, թե ինչով կավարտվի ընդվզումը։
Այս ամենը տեսնելով՝ ոտքի է ելնում խիզախ ու հայրենասեր իշխան Գևորգ Մարզպետունին։ Մարտնչելով թշնամիների դեմ՝ նա միաժամանակ փորձում է խելքի բերել ապստամբներին, փորձում է համախմբել բոլոր հայ զորապետերին, նախարարներին։ Մարզպետունին ոգևորում է արքա Աշոտ Երկաթին, երբ մարտի դաշտ է իջնում ընդամենը քսան հոգով և խորամանկությամբ կարողանում է հաղթել թշնամուն։ Դրանից հետո Աշոտը, որ առաջ հոգեպես ծանր վիճակում էր գտնվում, կազմակերպում է հայտնի Սևանի ճակատամարտը։
Աստիճանաբար երկրում ազատության և խաղաղ կյանքի հույսեր են հայտնվում։
- <<Անուշ>> վերլուծություն
- Ընդհանուր տեղեկատվություն պոեմ հասկացության մասին՝ տեսակներ
Պոեմ հունարեն նշանակում է ստեղծել: Պոեմը չափածո երկար ստեղծագործություն է, որի բոլոր դեպքերն ու իրադարձությունները կապվում է գլխավոր հերոսի կյանքի ու գործունեության մասին: Պոեմները լինում են երեք տեսակի քնարական, պատմողական, քնարաէպիկական:
Անուշ պոեմը դժբախտ սիրո մասին պատմություն է։ Պոեմի հերոսները՝ Անունշն ու Սարոն, զոհ են դառնում այդ ժամանակվա սովորույթներին։ Երիտասարդ Սարոն ու Անուշը խենթի նման սիրում էին միմյանց, բայց Անուշի ողջ ընտանիքը դեմ էր նրանց սիրուն։ Այս ամբողջ պատմությունը տեղի է ունենում գյուղական միջավայրում, որը ավելի էր թեժացնում ընթացքը։ Թումանյանն իմ կարծիքով ազգային գրող է՝ ազգային բառիս բուն իմաստով: Նրա բոլոր ստեղծագործություններն արտացոլում են ազգայինը՝ սկսած հեքիաթներից, վերջացրած պոեմներով: Գուցե պատմությունը կարդալուց հետո դուք մտածեք, որ դժբախտ ավարտի պատճառոը Անուշի եղբայրն է՝ Մոսին։ Բայց իմ կարծիքով նա էլ Անուշի և Սարոյի պես սովորույթների զոհն է եղել։ Կարծում եմ յուրաքանչյուր աղջիկ ունի ընտրության իրավունք, իսկ խստությունը լինի չափավոր։
«Գևորգ Մարզպետունի»ն, հայ անվանի գրող Մուրացանի (Գրիգոր Տեր-Հովհաննիսյան) պատմավեպը։ Հայ գրականության նշանավոր ստեղծագործություններից է։ Պատմավեպը գրվել և առաջին անգամ հրատարակվել է 1896 թվականին, Թիֆլիսի «Արձագանք» ամսագրում։ Առանձին գրքով այն լույս է տեսել 1912 թվականին։
Հեղինակը վեպում պատկերում է Հայաստանը 10-րդ դարում՝ արքա Աշոտ Բ Երկաթին, իշխան Գևորգ Մարզպետունուն, հայ-արաբական պատերազմը, երկրի ներսում տիրող իրավիճակը, տարբեր իշխանների ու նախարարների քաղաքականությունը և այլն։ Վեպը հիմնված է իրական պատմական փաստերի վրա։
Մուրացանը նկարագրում է Հայաստանը 10-րդ դարում։ Երկիրը կառավարում է «հաղթանդամ» արքա Աշոտ Բ Երկաթը՝ Բագրատունիների արքայատոհմի ներկայացուցիչը։ Ժողովրդի մեջ նա անմահացավ այն ժամանակ, երբ աշխույժ զինված պայքար սկսեց երկար տարիներ Հայաստանը ասպատակող արաբների դեմ։ Պատերազմում հաղթում է Յուսուֆ ամիրային։ Աշոտ Բ-ն կարողացավ վրեժխնդիր լինել որոշ «հագարացի» (արաբ) զորապետերից, որոնք մասնակցել էին իր հոր Սմբատ Ա-ի սպանությանը։ Վրեժը չի հասնում միայն դավաճան Գագիկ Արծրունուն, ում օգնությամբ «հագարացիք» մահապատժի ենթարկեցին Սմբատ Բագրատունուն։ Արծրունին վերջիվերջո Վասպուրականի թագավոր է հռչակվում։
Սակայն խաղաղ կյանքը երկար չի տևում։ Դարձյալ սկսվում են արաբ ժողովրդի ասպատակությունները դեպի հայ հողեր։ Հայաստանը նորից ընկնում է արաբական լծի տակ։ Երկրի ներսում թշնամական իրավիճակ է տիրում։ Իշխաններ Սահակ Սևադան և Ցլիկ Ամրամը, անձնական տարաձայնություններից ելնելով, ապստամբություն են բարձրացնում արքայի դեմ։ Համարյա բոլոր իշխաններն ու նախարարները փակվում են իրենց ամրոցներում և սպասում, թե ինչով կավարտվի ընդվզումը։
Այս ամենը տեսնելով՝ ոտքի է ելնում խիզախ ու հայրենասեր իշխան Գևորգ Մարզպետունին։ Մարտնչելով թշնամիների դեմ՝ նա միաժամանակ փորձում է խելքի բերել ապստամբներին, փորձում է համախմբել բոլոր հայ զորապետերին, նախարարներին։ Մարզպետունին ոգևորում է արքա Աշոտ Երկաթին, երբ մարտի դաշտ է իջնում ընդամենը քսան հոգով և խորամանկությամբ կարողանում է հաղթել թշնամուն։ Դրանից հետո Աշոտը, որ առաջ հոգեպես ծանր վիճակում էր գտնվում, կազմակերպում է հայտնի Սևանի ճակատամարտը։
Աստիճանաբար երկրում ազատության և խաղաղ կյանքի հույսեր են հայտնվում։
Պոեմ հունարեն նշանակում է ստեղծել: Պոեմը չափածո երկար ստեղծագործություն է, որի բոլոր դեպքերն ու իրադարձությունները կապվում է գլխավոր հերոսի կյանքի ու գործունեության մասին: Պոեմները լինում են երեք տեսակի քնարական, պատմողական, քնարաէպիկական:
Լոռեցի Սաքոն
Պոեմը սկզբում նկարագրում է Լոռու ձորը՝ սիրուն ու պատկերավոր: Սաքո անունով մի հովվի մասին է պատմում… Ձորում մի տնակ կար, ուր Սաքոն միայնակ էր այդ օրը: Սաքոն ընկեր ուներ, ով այդ գիշեր գնացել էր տուն՝ գուցե աղ էր հարկավոր ոչխարի համար, կամ էլ որոշել էր զոքանչի ձվածեղ ուտել,նշանածին էր կարոտել:
Աժդահա Սաքոն ընկնում է երևակայությունների գիրկը: Մտքերը այցելում են նրան, իսկ վերջում խելագարության հասցնում: Նա մտածում էր չարքերի մասին, որոնք թուրքերի կանանց կերպարանք առած այցելում են մարդկանց ու հարսանիքի կանչում, հորիք ու նան են ներկայանում: Վախեցած հովվի աչքին երևում է, թե դուռը բացվում է և տունը լցվում է թուրք կանանցով: Սաքոն վազում է մութ ձորում: Նրան թվում է, թե չարքերն ընկել են իր ետևից: Ու այսպես էլ խալագարվում է Սաքոն…
Պոեմը հիմնված է իրական դեպքի վրա: Թումանյանը ներկայացնում է իր ծանոթներից մեկի՝ Սաքոյի պատմությունը: Սկզբում՝ Թումանյանը, Սաքոյին ներկայացնում է անվախ, աժդահա կերպարով, իսկ վերջում արդեն խելագարված… Ոչ ոք չի կարող կանխատեսել, թե ինչ կարող է լինել իր հետ, ինչի կարող են հասցնել մտքերը, միայնությունը ու երևակայությունը… Եվ այդ գիշեր էլ Սաքոն խելագարվեց… Ահա թե ուր կարող է հասցնել երևակայությունը:
Երկու արքա երկու լաբիրինթոս
Վանոն, Նիկոն և որսորդությունը
Էռլոմ Ախվլեդիանիի՝ Վանոյի և Նիկոյի մասին պատմվածքներն առաջին հայացքից շատ տարօրինակ են։ Առաջին անգամ կարդալիս ոչինչ չես հասկանում, ասես ուղղակի անիմաստ պատմվածքներ լինեն, սակայն, երբ մի փոքր մտածում ես, հասկանում ես, որ պատմվածքներն իրականում շատ արդիական և իմաստալից են։ Այստեղ Նիկոն կարծում էր, որ Վանոն թռչուն է, և ասում էր, որ երբ վերջինս թռչի, նա կսպանի Վանոյին։ Վերջում, Վանոն թռչել սովորեց, իսկ Նիկոն նրան կրակեց։
Կարծում եմ, պատմվածքը այն մարդկանց մասին է, ովքեր դեռ չունեն իրենց «ես»-ը։ Նրանք կարծում են, թե ճանաչում են իրենց, գիտեն իրենց բոլոր կողմերը, սակայն այդ «ես»-ը նրանց մեջ
Սյուրռեալիզմը, թերևս, ճիշտ ուղի ընտրեց` կիրառելով ֆորմալիզմը, այլ ոչ թե աբստրակտ, քաոսային գեղանկարչությունը, քանզի ըստ Ֆրոյդի` արվեստի յուրաքանչյուր գործ որքան էլ վերացական լինի, պետք է առաջին հերթին էսթետիկական հաճույք պատճառի, իսկ դա կարելի է անել քիչ թե շատ իրականությանը մոտ, շարքային դիտողին ծանոթ ֆորմաներով: Ինչպես մոդեռնիզմի (ավանագարդի) մյուս ուղղությունները, այնպես էլ սյուրռեալիզմն ազդարարեց կապերի խզումն անցյալի արվեստի ու մշակույթի հետ, սակայն, դա իրականում այդպես չէր: Սյուրռեալիստ բազմաթիվ արվեստագետներ ուսումնասիրում և անդրադառնում էին Վերածննդի ու ռոմանտիզմի վարպետների ստեղծագործություններին` յուրատիպ մեկնաբանություն տալով ու հաճախ փոխակերպելով, իրենց ժամանակի գաղափարախոսությանը համապատասխանեցնելով դրանք:
Ձմեռն էանց, անձրեւք անցին եւ գնացեալ մեկնեցան: Ծաղիկք երեւեցան յերկրի մերում, ժամանակ եհաս հատանելոյ, ձայն տատրակի լսելի եղեւ յերկրի մերում: Թզենի արձակեաց զբողբոջ իւր, որթք մեր ծաղկեալք ետուն զհոտս իւրեանց: Արի եկ, մերձաւոր իմ, գեղեցիկ իմ, աղաւնի իմ, եւ եկ դու: Երեւեցո ինձ զերեսս քո եւ լսելի արա ինձ զբարբառ. զի բարբառ քո քաղցր է, եւ տեսիլ քո գեղեցիկ:
Ձմեռն անցավ անձրևներն անցան, մեկնեցին: Ծաղիկներ երևացին մեր երկրում, էտելու ժամանակը եկավ, լսվեց տատրակի ձայնը: Թզենին արձակեց իր բողբոջները, ծաղիկներն արձակեցին իրենց հոտը: Արի եկ, իմ մերձավոր, իմ գեղեցիկ, իմ աղավնի, և արի դու: Ցույց տուր ինձ քո երեսը և լսելի դարձրու ինձ քո խոսքը։ Քանի որ քո խոսքը քաղցր է, և քո տեսքը գեղեցիկ է:
No comments:
Post a Comment